Volodymyr Ratnikov
Vinnytsia National Technical University, Vinnytsia, Ukraine.
Email: sozon1948@ukr.net
CHARLES SANDERS PEIRCE AND THE PLACE OF CHAOS IN THE NEW WORLD ORDER
https://doi.org/10.37240/FiN.2025.13.1.2
ABSTRACT
This article examines the main ideas of the metaphysics of the prominent American logician and philosopher Charles Sanders Peirce. It is shown that a significant part of his „scientific metaphysics” is evolutionary cosmology, characterized, in particular, by the essential role of randomness in the world. Among the innovative ideas of evolutionary cosmology, the idea of the chaotic beginning of the Universe and constructive understanding of randomness stands out. The paper shows that this idea echoes some modern problems of quantum-relativistic cosmology, and first of all, the problems of the still popular „inflationary model,” in which the idea of the chaotic beginning of the evolution of the Universe is one of the central ones.
Keywords: metaphysics, determinism, randomness, chaos, cosmology.
–––––––––
Giorgio Derossi
University of Palermo and the University of Trieste.
Email: cattaruzzaserena@gmail.com
THE PHENOMENOSCOPIC ANALYSIS OF THE INTRAVISIBLE
https://doi.org/10.37240/FiN.2025.13.1.3
ABSTRACT
“Phenomenoscopic analysis” differs from the phenomenological analysis of the vision of the essence of phenomena highlighted, with an appropriate intentional act, as pure object; phenomenoscopic analysis instead regards this vision as organically linked to the phenomenal appearing of the physical meaning inherent in the experimental datum identified and expressed mathematically; therefore, said vision is not pure but rather integrated with “visivation,” i.e. the highlighting of the factor, also phenomenal, which constitutes the necessary condition for its actual appearing. This factor is not immediately visible because it transpires from within the datum perceived on the surface. It is only “intravisible” and therefore must be shown by means of a particular thought experiment: one suitably reintegrated with its inalienable visual-perceptual component and thus qualified—more so than the kind generally employed in philosophical and scientific demonstrations—to make visible the crucial factor otherwise unseen or merely glimpsed. For this reason, said factor is not taken into account in the intuitive and not strictly perceptual visualisation of the physical meaning, which thus remains devoid of that phenomenal visibility which makes the indispensable empirical verification possible (according to Wittgenstein’s words: “The inexpressible certainly exists. It shows itself”). As a proof of the validity of this different methodological and epistemological approach, here we present a phenomenoscopic analysis of the mental experiments—singularly alike in this regard— developed, on the one hand, by zeno of elea in the kinematic paradox of Achilles and, on the other hand, by Einstein in his Special Theory of Relativity demonstrations. The phenomenoscopic analysis of the intravisible, therefore, highlights the fact that the discovery of the essence of phenomenal reality requires not the separation but, on the contrary, the mutual integration of the scientific point of view and the philosophical one, both necessary, while maintaining their respective functions distinct. Indeed, it is first and foremost the mathematical recognition of the real datum that enables logical deduction to pose the ensuing theoretical problem in the correct terms; the demonstration that it is in line with the real data and with the objective solution to the actual problems is up to their “visivation,” which allows one to glimpse their phenomenal essence and the metaphysical meaning inherent in the physical one. Ultimately, it follows that the objectivity of scientific and philosophical knowledge is not founded on unilateral “phenomenological evidence”, which is inevitably subjective (as Jan Łukasiewicz acutely observed and highlighted in contrast to Edmund Husserl), but rather on a homogeneous, integrated synergy between science and philosophy which preserves their distinct but correlated functions.
Keywords: Phenomenoscopic analysis, appearing, demonstration, mental experiment intravisible, observation, physico-phenomenal meaning, visivation.
–––––––––
Maciej Raźniak
Szkoła Doktorska Nauk Humanistycznych, Uniwersytet Warszawski, ul. Dobra 56/66, pok. 0.108, 00-312 Warszawa.
Email: m.razniak@student.uw.edu.pl
KOINCYDENSY
https://doi.org/10.37240/FiN.2025.13.1.4
STRESZCZENIE
Można wyróżnić przynajmniej dwa znaczenia terminu „koincydens”, mianowicie: węższe — zaproponowane przez Zdzisława Augustynka i wprowadzone sztucznie do słownika ontologii czasoprzestrzeni — oraz takie, któremu mimo braku wyraźnego zdefiniowania w fizyce odpowiadają przedmioty punktowe; te koincydensy nazywamy adekwatnymi. W niniejszym artykule (1) rekonstruujemy definicję wąskich koincydensów oraz (2) omawiamy ich poszczególne rodzaje. W dalszej kolejności (3) wskazujemy na problemy generowane przez zbyt wąskie rozumienie terminu „koincydens” oraz podejmujemy próbę rozszerzenia pojęcia koincydensu tak, aby jego legitymacja brała się już nie z metafizyki, ale z fizyki. Wreszcie (4) rozważamy status koincydensów, zarówno węższych, jak i adekwatnych, w wybranych ontologiach nieewentystycznych.
Słowa kluczowe: filozofia fizyki, czasoprzestrzeń, ewentyzm punktowy, teoria względności, reizm, ontologia.
–––––––––
Tomáš Čana
University of Ss. Cyril and Methodius in Trnava, Slovakia.
Email: tomas.cana73@gmail.com
THE DIFFERENT ROLES OF DEDUCTION IN COMMUNICATION
https://doi.org/10.37240/FiN.2025.13.1.5
ABSTRACT
This article is concerned with a distinction between two epistemic roles that, according to Michael Dummett, deductively valid arguments could play in communication. This means the distinction between: a) arguments that purport to explain, and b) arguments that purport to persuade. The article is also concerned with a resulting shift in the appropriate approach to these roles of arguments. In this respect, for example, an idea emerges which traditionally any realistic-minded author would have automatically dismissed as unthinkable, but which is now relevant. This is the idea of circular justification of knowledge as something rationally acceptable. The distinction also leads us to the view that we do not need anyone to convince us that the rules of correct deduction are valid. In fact, we are already convinced of the validity of the forms of inference that guide us at the moment we think about the deductively valid arguments. There should consequently be no authentic context in which we need to be persuaded of their validity. The present article attempts to reflect critically on the distinction between the epistemic roles of arguments, and on the resulting shift in the methodology, by making four critical objections to its presentation.
Keywords: Argumentation, communication, deduction, Michael Dummett, explanation, knowledge, logical necessity, persuasion, proof, validity.
–––––––––
Mariusz Mazurek
Institute of Philosophy and Sociology of the Polish Academy of Sciences, Nowy Świat 72, 00-330 Warsaw.
Email: mariusz.mazurek@ifispan.edu.pl
LIMITATIONS OF ARTIFICIAL INTELLIGENCE. WHY ARTIFICIAL INTELLIGENCE CANNOT REPLACE THE HUMAN MIND
https://doi.org/10.37240/FiN.2025.13.1.6
ABSTRACT
This paper examines the historical and contemporary challenges in the development of artificial intelligence. Replicating the human mind—with its intentionality, self-awareness, and creativity—has been, from its inception, a major challenge in artificial intelligence (AI) research. A fundamental issue remains the inability of AI systems to address “why?” and “for what purpose?” questions, underscoring the distinction between machines and humans in terms of meaning-making and contextual interpretation.
Contemporary technologies, such as neural networks and deep learning, aim to emulate cognitive mechanisms observed in biological systems. Nonetheless, limitations such as the “frame problem” and the inability to simulate intentional states persist as significant barriers in the development of these systems. These challenges have prompted an interdisciplinary approach, integrating engineering, philosophy, psychology, and biology, and have led to the emergence of the concept of “naturalness” in AI design. This concept emphasizes mimicking not only cognitive functions but also the adaptive and goal-directed processes characteristic of the human minds.
Keywords: Artificial intelligence, intentionality, AI limitations, human vs. machine thinking.
–––––––––
Sławomir Czetwertyński, Jakub Marcinkowski
Sławomir Czetwertyński — Katedra Mikroekonomii i Ekonomii Instytucjonalnej, Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu, ul. Komandorska 118/120, Wrocław.
Email: slawomir.czetwertynski@ue.wroc.pl
Jakub Marcinkowski — Katedra Zarządzania Strategicznego i Logistyki, Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu, ul. Komandorska 118/120, Wrocław.
Email: jakub.marcinkowski@ue.wroc.pl
O INTELIGENCJI KOLEKTYWNEJ W PROCESIE IDEALIZACJI W UJĘCIU EKONOMII I ZARZĄDZANIA
https://doi.org/10.37240/FiN.2025.13.1.7
STRESZCZENIE
Tematyka niniejszego artykułu wpisuje się w debatę nad możliwościami poznawczymi w naukach społecznych, ze szczególnym uwzględnieniem zastosowania elementów metod eksperckich w metodach izolacji. Konkretnie skupiono się na metodzie delfickiej oraz metodzie idealizacji i stopniowej konkretyzacji. Za cel artykułu przyjęto próbę udzielenia odpowiedzi na pytanie badawcze głoszące: czy zastosowanie metody delfickiej pozwoli na sformułowanie składowych perspektywy ontologicznej, którą można wykorzystać w procesie idealizacji zjawisk z obszaru ekonomii i zarządzania? Realizacja tak postawionego celu ma ukazać, jak można zastąpić, właściwy dla metody idealizacji, mechanizm wyłaniania czynnika naczelnego oparty na dowodzeniu logiczno-abstrakcyjnym (wnioskowaniu niezawodnym), mechanizmem opartym na idei inteligencji kolektywnej (wnioskowaniu nie niezawodnym).
Słowa kluczowe: metoda idealizacji, metoda izolacji, metoda delficka, inteligencja kolektywna, metodologia nauk ekonomicznych, metodologia nauk o zarządzaniu.
–––––––––
Anna Martin
Institute of Philosophy and Sociology of the Polish Academy of Sciences.
Email: michalskanna@gmail.com
SHARED AGENCY IN COMPLEX SETTINGS
https://doi.org/10.37240/FiN.2025.13.1.8
ABSTRACT
The paper begins by identifying two opposing approaches to (shared) agency — the standard model and the dynamical model. Despite differences between them, both models essentially converge upon the belief that shared agency entails direct mutual influence between agents, in the form of either mutual control or mutual responsiveness, respectively. This assumption becomes problematic when applied to interdisciplinary practices, like interdisciplinary research, which involve role specialization and thus do not lend themselves to an explanation in terms of direct mutual influence. In response to this difficulty, the paper advances a third approach — referred to here as the regulatory model (e.g., Schore, 2000)—which explains shared agency in terms of loose coupling (Gruber, Bödeker, 2005) understood as a pattern of cyclical organization of action in the course of which different positions (perspectives, agendas) are first differentiated during the exploratory phase and then integrated, giving rise to a dialogical from of self-organization.
Keywords: Agency, shared agency, self-organization, differentiation, unification, interdisciplinary research, integration of perspectiveS.
–––––––––
Bogna Kosmulska
Wydział Filozofii Uniwersytetu Warszawskiego.
Email: bkosmulska@uw.edu.pl
DAWNIEJSZE DOMNIEMANE ŚWIADECTWA O AUTYZMIE Z PERSPEKTYWY HISTORYCZNEJ I HISTORYCZNOFILOZOFICZNEJ
https://doi.org/10.37240/FiN.2025.13.1.9
STRESZCZENIE
Istnieje pewna liczba świadectw historycznych, które można retrospektywnie, a więc z dużą dozą niepewności, uznać za mówiące o osobach w spektrum autyzmu. Są także takie świadectwa, które mogą być pewnym tłem dla wytworzenia się jednostki diagnostycznej autyzmu w latach 40. XX wieku. Artykuł ma na celu nadanie wybranym dawniejszym z nich (Herodota, Salimbenego de Adama z Parmy, św. Augustyna, Marcina Lutra) kontekstu historycznego i, szczególnie, historycznofilozoficznego. Oryginalnym wkładem badawczym artykułu jest zwłaszcza próba włączenia świadectwa Augustyna z jego I ks.Wyznań (w zestawieniu z innymi dziełami myśliciela) do listy opisywanych już w literaturze przedmiotu. Kontekstualizacji podlega również kategoria „kontaktu afektywnego” stworzona przez Leo Kannera, współtwórcy jednostki diagnostycznej autyzmu jako przeciwwagi dla dawniejszych, moralnie nacechowanych ujęć historycznych. Wnioski z tych kilkutorowych analiz są dwojakiego rodzaju: po pierwsze, jakie ogólne rodzaje źródeł poznania, biorąc pod uwagę samą naturę autyzmu (tak jak została ona pierwotnie zdefiniowana w psychiatrii dziecięcej), są możliwe i etycznie uzasadnione w jego badaniu oraz, po drugie, czego współcześnie można się w sensie praktycznym nauczyć (i oduczać), studiując oczyma historyka filozofii dawniejsze domniemane doniesienia o zaburzeniach neurorozwojowych.
Słowa kluczowe: historia autyzmu, historia filozofii a autyzm, eksperymenty deprywacyjne, kontakt afektywny, niemówienie w autyzmie, neuroróżnorodność, Herodot, Salimbene de Adam z Parmy, Augustyn z Hippony, Marcin Luter, Leo Kanner.
–––––––––
Małgorzata Czarnocka
Instytut Filozofii i Socjologii PAN, ul. Nowy Świat 72, 00-330 Warszawa.
Email: malgorzata.czarnocka@ifispan.edu.pl
PRZYCZYNEK DO KRYTYKI RACJONALNOŚCI INSTRUMENTALNEJ — PROBLEM CELU I ŚRODKA PROWADZĄCEGO DO CELU ORAZ ICH WARTOŚCIOWANIA
https://doi.org/10.37240/FiN.2025.13.1.10
STRESZCZENIE
Przedmiotem rozważań jest obecnie powszechnie aprobowana jako standardowa i niebudząca wątpliwości (np. w eseju Instrumental Rationality w pretendującej do opiniotwórczej Stanford Encyclopedia of Philosophy) koncepcja racjonalności instrumentalnej oparta na opisowo-normatywnej definicji: „wybiera się/należy wybierać te środki, które są efektywne dla danego celu.” Analizuję, jakie kłopoty wiążą się z postulowaniem w tej koncepcji racjonalności celu działania jako znanego ex ante, tj. w fazie planowania działania, i o niewyznaczonych wartościach, oraz postulowania środków, na które nie są nałożone żadne wartości poza efektywnością działania. Wskazuję ponadto różnice pomiędzy obecnie paradygmatyczną koncepcją racjonalności instrumentalnej a bardziej wnikliwą koncepcją Maxa Webera co do kwestii charakteru celu, środków i ich wartości.
Słowa kluczowe: Racjonalność instrumentalna, cel działania, środek działania, wartości.
