Andrzej Łukasik
Katedra Ontologii i Epistemologii, Instytut Filozofii, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, pl. Marii Curie-Skłodowskiej 5, 20-031 Lublin.
E-mail: lukasik@poczta.umcs.lublin.pl
O POSTAWACH FIZYKÓW WOBEC FILOZOFII
STRESZCZENIE
Celem artykułu jest analiza postaw fizyków wobec filozofii na przykładach stanowisk wybitnych teoretyków. Można wyróżnić postawy profilozoficzne (Einstein, Bohr, Heisenberg, von Weizsäcker, Penrose, Rovelli) oraz antyfilozoficzne (Weinberg, Hawking, Feynman). Analizie poddano argumenty fizyków za filozofią lub przeciw niej z uwzględnieniem kierunków filozoficznych, do których omawiani fizycy się odnoszą. Okazuje się, że najbardziej krytycznie odnoszą się fizycy do wszelkich koncepcji filozoficznych dopatrujących się czynników apriorycznych w ludzkim poznaniu, natomiast ci, którzy dostrzegają pozytywne znaczenie filozofii dla nauki, najczęściej nawiązują do tradycji pitagorejsko-platońskiej jako właściwej podstawy rozumienia fizyki współczesnej.
Słowa kluczowe: fizyka, filozofia, aprioryzm, pozytywizm, platonizm, piękno.
–––––––––
Stanisław Czerniak
Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk, ul. Nowy Świat 72, 00–330 Warszawa.
E-mail: stanislaw.l.czerniak@wp.pl
MAXA SCHELERA PLURALISTYCZNA KONCEPCJA WIEDZY
STRESZCZENIE
Celem artykułu jest rekonstrukcja koncepcji trzech typów wiedzy, którą Max Scheler przedstawił w swej późnej pracy Światopogląd filozoficzny (1928). Scheler wyróżnił trzy rodzaje wiedzy: empiryczną wiedzę służącą panowaniu nad przyrodą, wiedzę ejdetyczną/esencjalną oraz wiedzę metafizyczną. Autor rozważa kryteria epistemologiczne tego podziału oraz zastanawia się nad jego założeniami funkcjonalistycznymi. W części polemicznej zarzuca Schelerowi: a) krypto-dualizm w koncepcji wiedzy, która niedostatecznie wyraźnie odróżnia od siebie wiedzę metafizyczną od ejdetycznej; b) całkowite pominięcie w klasyfikacji typów wiedzy statusu humanistyki; c) programowe rozwijanie filozofii wiedzy niezależnie od warsztatu badawczego filozofii nauki, co odrywa tego rodzaju analizę od kontekstu społeczno-historycznego (tzn. od tego, jak się tworzy wiedzę we współczesnych wspólnotach naukowych).
Słowa kluczowe: rodzaje wiedzy, indukcja, esencja, metafizyka, antropologia filozoficzna, Max Scheler.
–––––––––
Pavlo Sodomora
Department of Latin and Foreign Languages, Lviv; Danylo Halytsky National Medical University, Ivan Franko Lviv National University, Department of Philosophy.
E-mail: pavlosodom@gmail.com
NATURALISM AND CONVENTIONALISM IN PLATO’S DIALOGUES AND NATIVISTIC THEORIES OF LANGUAGE
ABSTRACT
For Plato, language was the way to cognize the universe. The philosophy of language, which was primarily initiated by Plato in the Cratylus, still has not received answers to the questions settled by this great Greek thinker. In fact, it just offered various solutions formed in different conceptions and approaches in the ancient, scholastic, modern and postmodern periods. The questions raised by Plato in his dialogue have been continued in various nativistic theories of language, especially in works of Noam Chomsky. Language—as it is seen by Plato, i.e., as uniting our inner world with the outer world, is a significant feature of humankind, is still underinvestigated.
Keywords: language, conventionalism, naturalism, interpretation, etymology, semiotics.
–––––––––
Małgorzata Czarnocka
Instytut Filozofii i Socjologii PAN, ul. Nowy Świat 72, 00-330 Warszawa.
E-mail: mczarnocka@ifispan.edu.pl
EDMUNDA HUSSERLA IDEA NAUKI I PROJEKT FENOMENOLOGII JAKO NAUKI
STRESZCZENIE
W tym tekście analizuję ideał nauki wypracowany przez Edmunda Husserla w późniejszym okresie jego twórczości, głównie w Medytacjach kartezjańskich i w Kryzysie nauk europejskich. Analiza ta jest drugą częścią rozważań przedstawionych w: M. Czarnocka, Edmunda Husserla idea nauki i projekt fenomenologii jako nauki ścisłej, Filozofia i nauka. Studia filozoficzne i interdyscyplinarne, 7 (2), 2019, s. 247-264. Husserl twierdzi, że przeobrażenie filozofii w naukę ścisłą, główne zamierzenie jego intelektualnej aktywności, wiąże się z reformą wszystkich nauk pozytywnych. Nauki pozytywne są według niego ściśle związane – przez wspólne fundowanie i wspólny ideał – z filozofią. W pracy porównuję też Husserlowski projekt filozofii jako nauki fundamentalnej z trendami obecnie panującymi w filozofii i wielością jej szkól, pól problemowych i metod.
Słowa kluczowe: Edmund Husserl, fenomenologia, ideał nauki, nauka pozytywna.
–––––––––
Paweł Dziedziul
Wydział Filologiczny, Kolegium Językoznawstwa, Uniwersytet w Białymstoku, ul. Świerkowa 20 B, 15-328 Białystok.
E-mail: paweldziedziul@gmail.com
MELIORYZM STEVENA PINKERA
STRESZCZENIE
W tym tekście dyskutuję w skrócie stanowisko Stevena Pinkera przedstawione w jego książce Enlightenment Now. The Case for Reason, Science, Humanism and Progress (wydanie polskie: Nowe Oświecenie. Argumenty za rozumem, nauką, humanizmem i postępem, przeł. Tomasz Bieroń, Zysk i S-ka, 2019,). Pinker oferuje bogaty zbiór faktów empirycznych przemawiających za ogólnym postępem, jaki się dokonał między innymi za sprawą ludzkiego rozumu, humanizmu i nauki. Stanowisko Pinkera może stanowić odtrutkę na skrajny pesymizm, jakim epatują zarówno masowe media jak i wielu intelektualistów. Jest ono głosem w aktualnie toczącej się debacie o kondycji ludzkości, opatrzonym obszernymi komentarzami i dowodami faktograficznymi. Melioryzm Pinkera wydaje się cenny z perspektywy perturbacji, jakich doświadczamy na przestrzeni ostatnich lat.
Słowa kluczowe: melioryzm, pejoryzm, optymizm, progresywizm.
–––––––––
Barbara Trybulec
Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, Instytut Filozofii, pl. Marii Curie-Skłodowskiej 4, 20-031 Lublin.
E-mail: barbara.trybulec1@gmail.com
PODMIOT CZY AGENT? ROZUMIENIE PODMIOTOWOŚCI W ERZE ARTEFAKTÓW POZNAWCZYCH
STRESZCZENIE
Pokartezjańska tradycja filozoficzna określa podmiot działania jako istotę refleksyjną, z zasady świadomą swej podmiotowości, co czyni ją zdolną do podjęcia wolnej decyzji i wzięcia za nią odpowiedzialności. Tak rozumiana podmiotowość przypisywana jest, poza Bogiem i aniołami, wyłącznie ludziom, tylko ludzie bowiem rozumieją znaczenia języka pojęciowego, co stanowi konieczny warunek refleksyjności. Rozwój sztucznych wzmocnień poznawczych oraz coraz bardziej autonomicznej sztucznej inteligencji, który dokonał się w przeciągu ostatnich kilkudziesięciu lat, skłania jednak do refleksji, czy takie ujęcie podmiotu nie jest zbyt antropocentryczne. Na wątpliwość tą wskazują niektórzy zwolennicy rozszerzania procesów poznawczych i stanów mentalnych poza mózg, argumentując za potrzebą odpowiedniego rozszerzenia również ich podmiotu. Coraz częściej pojawiają się także propozycje nadawania podmiotowości samym artefaktom. W artykule oceniam próby nadawania podmiotowości zarówno rozszerzonym, jak i sztucznym systemom poznawczym podjęte przez Lambrosa Malafourisa, Richarda Menary’ego, Edwina Hutchinsa, Luciano Floridiego i J. W. Sandersa, oraz Samira Chopry i Laurence’a F. White’a. Ocenę tę wydaję z perspektywy dwóch koncepcji podmiotowości: podmiotu jako systemu refleksyjnego, oraz podmiotu jako przedmiotu nastawienia intencjonalnego. Reprezentantem pierwszego z tych ujęć czynię Donalda Davidsona, drugiego – Daniela Dennetta. Argument, którego bronię brzmi, że pojęcie podmiotu wypracowane w analitycznej filozofii działania nie może zostać zastosowane do rozszerzonych i sztucznych systemów poznawczych, a przyjęcie wobec nich strategii nastawienia intencjonalnego nie spełnia tej samej funkcji. Postuluję zatem, aby systemy rozszerzone i sztuczne określać za pomocą nazwy „agent” oznaczającej wszelki relatywnie autonomiczny system przetwarzający informacje w celu wykonania zadania poznawczego. Nazwę „podmiot działania” należy tymczasem zarezerwować dla systemów faktycznie spełniających odpowiednie kryteria.
Słowa kluczowe: podmiot, agent, sprawczość, teza umysłu rozszerzonego, rozszerzony system poznawczy, wzmocnienia poznawcze, sztuczny system poznawczy.
–––––––––
Magdalena Łata, Andrzej Łukasik
Magdalena Łata – Uniwersytet Warszawski, Wydział Historyczny, Interdyscyplinarne Humanistyczne Studia Doktoranckie, ul. Nowy Świat 69, 00-001 Warszawa.
E-mail: magdalena.lata@onet.eu
Andrzej Łukasik – Katedra Ontologii i Epistemologii, Instytut Filozofii, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, pl. Marii Curie-Skłodowskiej 5, 20-031 Lublin.
E-mail: lukasik@poczta.umcs.lublin.pl
CZY PRAWDA ZAWSZE JEST PIĘKNA, CZYLI, JAK WARTOŚCI ESTETYCZNE MOGĄ STAĆ SIĘ PRZESZKODĄ EPISTEMOLOGICZNĄ
STRESZCZENIE
W artykule przedstawiono główne funkcje wartości estetycznych (piękna, prostoty, symetrii) w procesie formułowania, oceny i akceptacji teorii naukowych w pracy fizyków: 1) motywują one do podejmowania badań naukowych; 2) pełnią rolę heurystyczną, która umożliwia wybór kierunków poszukiwań nowej teorii; 3) stanowią kryterium wyboru między równoważnym empirycznie teoriami wobec braku świadectw empirycznych i 4) stanowią niekiedy przeszkodę epistemologiczną. Podstawowa teza pracy głosi, że wartości estetyczne oprócz funkcji pozytywnych, pełnią również w nauce rolę negatywną utrudniając akceptację nowych teorii lub prowadzą do nieefektywnych poszukiwań. Zbyt wielka waga przykładana do estetycznej strony teorii może stanowić zagrożenie dla obiektywności poznania naukowego.
Słowa kluczowe: piękno, symetria, prostota, prawda, przeszkoda epistemologiczna, pozaempiryczne kryteria oceny teorii.
–––––––––
Zdzisława Piątek
emerytowana profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.
E-mail: zdzislawa.piatek33@gmail.com
O NATURZE MYŚLISTWA, PRZESZŁOŚĆ, TERAŹNIEJSZOŚĆ I PRZYSZŁOŚĆ
STRESZCZENIE
Przedmiotem rozważań są trzy etapy rozwoju myślistwa. Pierwotnie polowania miały walory adaptacyjne i w procesie uczłowieczenia przyczyniły się do rozwoju cech specyficznie ludzkich. Po wynalezieniu hodowli zwierząt obyczajowość łowiecka nadal stanowiła ważny element tożsamości kulturowej i podlegała różnorodnym transformacjom zarówno pod wpływem instytucji państwowych, jak i instytucji kościelnych. Jednakże w realiach współczesnego świata, pod wpływem wiedzy ekologicznej powstaje nowa etyka zmieniająca stosunek człowieka do zwierząt. Myślistwo pozostaje w sprzeczności z poczuciem moralnym współczesnych ludzi. Pojawiają się żądania całkowitego zakazu polowania i zastąpienia go kontynuowaniem bezkrwawych tradycji łowieckich.
Słowa kluczowe: uczłowieczenie, instynkt łowiecki, ceremoniały łowieckie, metafory łowieckie.
–––––––––
Marcin Urbaniak
Instytut Filozofii i Socjologii, Uniwersytet Pedagogiczny, ul. Podchorążych 2, Kraków.
E-mail: murbaniak78@gmail.com
O PRZYRODNICZO-SPOŁECZNEJ SZKODLIWOŚCI PRAKTYK ŁOWIECKICH
STRESZCZENIE
Obecny model gospodarki łowieckiej, skoncentrowany głównie na zabijaniu niezliczonych osobników gatunków łownych oraz czerpaniu z tego gratyfikacji finansowej i satysfakcji psychicznej, absolutnie nie spełnia kryteriów zarządzania, które można nazwać zrównoważonym, etycznym i merytorycznie uzasadnionym. Tekst stanowi przegląd argumentów za stanowiskiem, że moralne zło polowania wraz z całą kulturą łowiecką nie są racjonalnie możliwe do usprawiedliwienia. Będę uzasadniał, że nie istnieje żaden sensowny argument za utrzymaniem gospodarki i kultury łowieckiej w bieżącym, archaicznym stanie, wobec czego konieczna jest natychmiastowa reforma systemowa rodzimego modelu gospodarki łowieckiej. Istnieje obszerna lista zarzutów wobec różnych aspektów działań myślowych, które zostaną tutaj przedstawione i krótko scharakteryzowane. Zreformowana instytucja łowiecka, wyposażona w weterynaryjnie przeszkoloną służbę, powinna chronić interesy dzikich zwierząt poprzez metody łagodzenia konfliktów na linii człowiek-zwierzę, a więc poprzez odławianie, płoszenie, wygradzanie czy bioasekurację, wraz z profesjonalną utylizacją zainfekowanych zwłok zwierzęcych. Główną rekomendacją dla skostniałej tradycji łowieckiej jest apel o posłuchanie głosu specjalistów, reprezentujących nauki przyrodnicze.
Słowa kluczowe: łowiectwo, myślistwo, etyka łowiecka, kultura łowiecka, praktyki łowieckie, bioasekuracja.
–––––––––
Emanuele Coco
University of Catania, Italy; LAIOS-IIAC, Ecole des Hautes Etudes en Sciences.
E-mail: emanuele.coco@unict.it
THE PHILOSOPHER AHEAD OF HIS TIME.
LUDWIK FLECK AND THE COMPLEXITY OF SCIENCE
(COMMUNICATION AND NOTES)
ABSTRACT
The new edition in Italian of the articles by the Polish microbiologist and philosopher Ludwik Fleck (1896-1961) edited by Francesco Coniglione offers the opportunity for some considerations around this significant scholar. Fleck anticipates Kuhn's ideas as well as those of the sociology of science. For him, any epistemology that does not take psychological and sociological methods into account, or that does not concern itself with economics, technology, art, and even politics, is an epistemology imaginabilis. Here we discuss some key points of the essays collected in the book, some observations taken from the rich introduction of the editor, and an inevitable question: Why has Fleck been neglected for so long?
Keywords: Philosophy of science, sociology of science, Thomas Kuhn, Ludwik Fleck, thought collective, thought style.
–––––––––
Zbysław Muszyński
Zakład Logiki i Kognitywistyki, Instytut Filozofii, Wydział Filozofii i Socjologii, UMCS, pl. M. Curie-Skłodowskiej 4, 20-031 Lublin.
E-mail: zmuszyn@gmail.com
SEMIOTYCZNE WARUNKI POROZUMIEWANIA SIĘ W UJĘCIU LEONA KOJA
STRESZCZENIE
Główne prace Leona Koja dotyczyły problemów semiotyki, logiki, filozofii języka, filozofii umysłu, etyki. W wielu z nich są odniesienia do warunków osiągnięcia porozumienia. Dotyczą one: 1. warunków logicznych, 2. warunków metodologicznych, 3. warunków etycznych, 4. warunków semiotycznych. Artykuł poświęcony jest określeniu tych ostatnich warunków. Pokrótce zostaną omówione podstawowe pojęcia semiotyczne obecne w pracach Leona Koja. Na gruncie założeń Koja koncepcji semiotyki określone zostaną pojęcia określające warunki efektywnej realizacji procesu komunikowania się i jego podstawowe funkcje.
Słowa kluczowe: Leon Koj, komunikowanie się, porozumiewanie się, przekonania, racjonalność, krytyka.
–––––––––
Józef Dębowski
Instytut Filozofii, Wydział Humanistyczny, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie, ul. Kurta Obitza 1, 10-725 Olsztyn.
E-mail: jozdeb@poczta.onet.pl
ZASADA PRZEZROCZYSTOŚCI ZNAKU. PUNKT WIDZENIA LEONA KOJA
STRESZCZENIE
Artykuł składa się z dwóch części. W części pierwszej (wprowadzającej) przywołuję — m. in. w ślad za Edmundem Husserlem, Stanisławem Ossowskim i Adamem Schaffem — główne sformułowania „zasady przezroczystości znaku”. W sformułowaniach tych mówi się najczęściej bądź o (1) przezroczystości znaku wobec przedmiotów przez znak oznaczanych (denotowanych, desygnowanych i/lub nazywanych), bądź o (2) przezroczystości znaku wobec jego znaczenia (resp. zdarzeń, stanów rzeczy i faktów przez znak wyznaczanych). Wszelako, na co zwracał uwagę Husserl, można również mówić o (3) przezroczystości znaku wobec czynności i stanów umysłowych użytkowników znaku (nadawców i odbiorców); wszak tylko dzięki tak rozumianej przezroczystości znaku możliwe jest porozumiewanie się ludzi ze sobą, a tym samym znak może pełnić również funkcję ekspresyjną i komunikacyjną. Cześć druga artykułu (zasadnicza) zawiera rekonstrukcję stanowiska Leona Koja, który teorii znaku opartej o zasadę przezroczystości nadał postać konsekwentnie sformalizowaną — postać zaksjomatyzowanego systemu logicznego (przy wykorzystaniu formalizmu Willarda van Ormana Quine’a z Mathematical Logic). Jednym z głównych celów Leona Koja było również wskazanie na ścisły związek semantyki z pragmatyką, a nawet prymat pragmatyki nad semantyką. Narzędzia formalnologiczne pozwoliły też wykazać, iż teoria znaku oparta o zasadę przezroczystości ani nie narusza zasady niesprzeczności (przynajmniej w jej sformułowaniu psychologicznym), ani nie zawiera i nie implikuje antynomii semantycznych typu antynomia kłamcy. Jest bowiem teorią łatwo uzgadnialną z Alfreda Tarskiego teorią stopni języka.
Słowa kluczowe: logika, zaksjomatyzowany system logiczny, semiotyka, semantyka, pragmatyka, znak, znaczenie, oznaczanie, intencjonalność, przezroczystość znaku, zasada przezroczystości, ekspresyjna funkcja znaku, komunikacyjna funkcja znaku, antynomie semantyczne.
–––––––––
Paweł Bytniewski
Katedra Estetyki i Filozofii Kultury, Instytut Filozofii UMCS, pl. M. Curie-Skłodowskiej 4, Lublin.
E-mail: bytniewski@poczta.umcs.lublin.pl
ALINA MOTYCKA – FILOZOFKA NAUKI
STRESZCZENIE
W artkule przedstawiam poglądy Aliny Motyckiej, polskiej filozofki nauki, zmarłej w 2018 roku. Działalność naukową Motyckiej lokuję w historycznym kontekście dwóch tradycji filozofii nauki – uhistorycznionej jej wersji sygnowanej nazwiskiem Thomasa Kuhna i tradycji logicznej rekonstrukcji nauki jaką w drugiej połowie XX wieku ożywiała myśl Karla Poppera. Sądzę, że taka właśnie sytuacja historyczna stanowi kontekst, w jakim Motycka kształtowała swój pogląd na filozofię nauki, a także z uwagi na tak określony kontekst, problematyzowała własny w niej udział. Co zatem stanowi o oryginalności Jej drogi? Dwie kwestie wysuwają się tu na plan pierwszy. Pierwsza, to rekonstrukcja zasadniczego problemu filozofii nauki, jakim według Motyckiej, jest zagadnienie konfrontacji dwóch teorii naukowych z których wcześniejsza (T1) jest zastępowana przez późniejszą i konkurencyjną względem pierwszej (T2). Motycka w warstwie krytycznej swojej filozofii nauki ukazuje niezdolność epistemologii drugiej połowy XX wieku do adekwatnego ujęcia tej relacji. Przyczynę upatruje w jej braku wytworzenia środków intelektualnych do problematyzowania sytuacji „T1–T2”. Stąd wywodzi się drugi obszar dociekań Autorki, jakim jest kwestia twórczości w nauce. Inspiracji dla skonstruowania adekwatnej epistemologii obejmującej to zagadnienie dostarczają Motyckiej poglądy Carla G. Junga. Przedmiotem jej zainteresowania jest – w tym kontekście – możliwość użycia na terenie filozofii nauki takich pojęć, jak archetyp i mit.
Słowa kluczowe: Alina Motycka, filozofia nauki, epistemologia, Carl G. Jung, archetypy, twórczość naukowa, mit.
