Adam Romaniuk
Instytut Filozofii Uniwersytet Warszawski, ul. Krakowskie Przedmieście 3, 00-047 Warszawa, Polska
E-mail: a.romaniuk@uw.edu.pl
UWAGI NA TEMAT EPISTEMOLOGII JÜRGENA HABERMASA
STRESZCZENIE
W tekście mowa jest o Habermasowskiej epistemologii w dwóch wymiarach. W wymiarze historii filozofii Habermas reprezentuje szeroko uznawany pogląd, że epistemologia jest dziedziną, która wyparła ontologię ogólną, czyli metafizykę, a także dość szczególny pogląd, że sama została wyparta przez filozofię określoną przez paradygmat lingwistyczny; lepiej byłoby mówić, że uległa przekształceniu w wyniku zwrotu lingwistycznego. W wymiarze ewolucji Habermasa poglądów epistemologicznych i w ogóle stosunku do kwestii epistemologicznych odnotowuję kilka faz. Najpierw teoria poznania występuje jako wyróżniony aspekt teorii społecznej uprawianej w „interesie emancypacji” społecznej i polega na ostrej krytyce empiryzmu, zwłaszcza jako stanowiska określającego perspektywy badawcze nauk społecznych, i nie tak ostrej krytyce hermeneutyki, z powodu jej konserwatywnej orientacji. Następnie Habermas porzuca teoriopoznawczą perspektywę krytycznej teorii społecznej na rzecz ontologii społecznej, gdzie poddaje tak zwanej racjonalnej rekonstrukcji całe spektrum „wiedzy kulturowej”, na którą składają się trzy „wymiary ważnościowe” działań komunikacyjnych i typy komunikacyjnej racjonalności: kognitywnoinstrumentalny, normatywny i ekspresywny, charakteryzujące się „równym stopniem źródłowości” i autonomizujące się wobec siebie w epoce nowoczesnej (przy czym racjonalność pierwszego typu jest tylko po części komunikacyjna). Wreszcie, na tym nowym gruncie ontologicznym (mowa o ontologii regionalnej), wraca do klasycznej problematyki epistemologicznej, by jeszcze raz zająć stanowisko wobec empiryzmu i hermeneutyki, i określić własne. Krytyka empiryzmu (a raczej krytyka Poppera, którego dystans wobec empiryzmu zostaje dostrzeżony) jest teraz znacznie stonowana, własne stanowisko pragmatystyczne (odnoszące się do nauk przyrodniczych) skorygowane w duchu „słabego transcendentalizmu” (który wydaje się zbliżać Habermasa do korespondencyjnej teorii prawdy), a co do nauk społecznych i filozofii społecznej, następuje, w nawiązaniu do tak zwanego „zwrotu interpretatywnego” w socjologii, otwarcie wobec hermeneutyki pod hasłem „hermeneutycznego rekonstrukcjonizmu”.
–––––––––
Stanislaw Czerniak
Instytut Filozofii i Socjologii PAN, ul. Nowy Świat 72, 00-330 Warszawa, Polska
E-mail: czerniak.stanislaw@wp.pl
GERNOTA BÖHMEGO IDEA KONCA ERY BACONIANSKIEJ
STRESZCZENIE
Przedmiotem artykułu jest rekonstrukcja zawartości idei „końca ery baconiańskiej” Gernota Böhmego na tle rozwijanej przez niego w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych koncepcji „finalizacji” nauki. Autor przypomina główne założenia tej koncepcji sytuujące Böhmego na pozycjach polemicznych wobec K.R. Poppera i T. Kuhna. Jak pokazuje, idea „końca ery baconiańskiej” stanowi znaczącą rewizję wielu jej założeń, a jednocześnie punkt wyjścia krytyki tradycji baconiańskiej w filozofii nauki, zakładającej ścisły związek ewolucji nauk empirycznych z postępem cywilizacyjnym i powszechnym dobrostanem. Böhme wylicza negatywne społeczne strony i skutki przeobrażeń w nauce w dobie współczesnej, odnosząc je do zapoznanych, jego zdaniem, w przeszłości teoretycznych „alternatyw” w rozwoju nauki.
–––––––––
Krzysztof Kościuszko
Instytut Filozofii Uniwersytet Warminsko-Mazurski, ul. Kurta Obitza 1, 10-725 Olsztyn, Polska
E-mail: loislois@interia.pl
O TRANSCENDENTALIZMIE ODDZIAŁYWAŃ ZWROTNYCH
STRESZCZENIE
W artykule proponuję nową wersję transcendentalizmu, uwzględniającą współczesny stan nauki oraz filozofii. Idee tego transcendentalizmu prezentuję w toku dyskusji z P. Churchlandem, J.J.C. Smartem, K. Popperem, J. Searlem, S. Pinkerem, E. Husserlem, I. Kantem i J. Konorskim. Transcendentalizm winien uwzględnić całkiem inne warunki możliwości ludzkiej wiedzy, aniżeli warunki opisywane przez ortodoksyjne interpretacje transcendentalizmu Kanta i Husserla. Powinno się uwzględnić warunki chemiczne, biologiczne (neuronalne), psychologiczne, ekonomiczne i kulturowe. Myślące ja (ja tworzące wiedzę) może zaistnieć dzięki tym warunkom. Wszystkie one oddziałują na siebie wzajemnie (np. procesy biologiczne wpływają na procesy mentalne i na odwrót), lecz oddziałując na umysł są też te warunki przezeń formowane w działaniach zwrotnych.
–––––––––
Anna Michalska
Instytut Filozofii i Socjologii PAN, ul. Nowy Świat 72, 00-330 Warszawa, Polska
E-mail: michalskanna@gmail.com
PROBLEMEM WIEDZY NIEJAWNEJ DZIŚ. PERSPEKTYWA NEUROKOGNITYWNA
STRESZCZENIE
Zagadnienie wiedzy niejawnej uległo transformacji od momentu jego wprowadzenia do języka filozoficznego przez Michaela Polanyi’ego. Obecnie kwestią podstawową nie jest podatność na artykulację i krytykę reguł i założeń sterujących wyborem teorii, a możliwość wyłożenia i udoskonalenia metod badań inter- i wielodyscyplinarnych. Artykuł podejmuje problem wiedzy niejawnej w ogólności, oraz wspomnianą kwestię interdyscylinarności w szczególności, z punktu widzenia nauk neurokognitywnych (cognitive neurosciences). Ściślej rzecz ujmując, problem koordynacji i zarządzania praktyką badawczą rozważany jest w świetle tak zwanej sensomotorycznej koncepcji poznania i uczenia się. Tekst jest pomyślany tak, by dostarczyć przykładu zastosowania schematu pojęciowego neuronauk w dziedzinie filozofii nauki i epistemologii.
–––––––––
Andrzej Gecow
Centrum Badań Ekologicznych PAN, Dziekanów Leśny, 05-092 Łomianki, Polska
E-mail: gecow@op.pl
INFORMACJA, FORMALNA CELOWOŚĆ I SPONTANICZNOŚĆ W PODSTAWACH DEFINICJI ŻYCIA
(I ODCINEK SZKICU DEDUKCYJNEJ TEORII ZYCIA)
STRESZCZENIE
„Szkic dedukcyjnej teorii życia” to planowana seria artykułów obejmująca tematykę moich badań od zdefiniowania procesu, poprzez modele i ich symulacje w dziedzinie sieci złożonych, do wniosków w zakresie ewolucyjnych prawidłowości ontogenezy. Zdefiniowanie procesu w oparciu o wiedzę i założenia pozabiologiczne – to temat tego pierwszego odcinka. Proces ten okazuje się bardzo podobny do procesu życia. W definicji tej używa się nieco rozszerzonych pojęć: „informacja” i „kodowanie”, nastepnie definiuje się „informację celową” odpowiadającą terminowi: „informacja biologiczna”. W dalszych odcinkach, na tak zbudowanej podstawie, określana jest „informacja dziedziczna”. Po drodze do skrajnie kontrowersyjnej rekapitulacji Haeckla bronione będą tezy wyraźnie odmienne od obecnie szeroko przyjmowanych, w tym: rozumienie „życia na granicy chaosu” i znaczenia „samoorganizacji”. Całość stanowi spójną wizję teorii, ale do osiągnięcia poziomu teorii wiele jeszcze brakuje, dlatego jest to jedynie szkic. Szczególną uwagę przykłada się do interpretacji, a formalizm jest jedynie szkicowany. Oryginalność podjętej drogi, jej rozpiętość i bezkompromisowe podejmowanie tematów tabu, takich jak celowość i rekapitulacja, niewątpliwie stanowią istotną trudność w jej opisaniu i percepcji. Duża część tej tematyki nie jest obecnie tolerowana w ramach biologii i inni autorzy także umieszczają te tematy w pismach filozoficznych.
–––––––––
Krzysztof Chodasewicz
Wyższa Szkola Fizjoterapii z siedzibą we Wrocławiu, ul. Tadeusza Kościuszki 4, 50-038 Wrocław, Polska
E-mail: kchodasewicz@o2.pl
WIELORAKA REALIZACJA I ŻYCIE
STRESZCZENIE
Analizuję problem wielorakiej realizacji życia. Refleksja nad samym zagadnieniem wielorakiej realizacji była wielokrotnie podejmowana na gruncie filozofii umysłu i ogólnej filozofii nauki, jednak filozofowie biologii na ogół omijali ten temat. Z pewnego punktu widzenia, jest to zastanawiające, gdyż większość argumentów na rzecz samej tezy o wielorakiej realizacji opiera się na wiedzy biologicznej (argument z konwergencji, argument z neuroplastyczności). Moje filozoficzne badania koncentrują się w szczególności na fundamentalnych własnościach życia. Chociaż nie posiadamy uniwersalnej i niekontrowersyjnej definicji życia, do własności tych roboczo zaliczam zdolność do samopodtrzymywania się (metabolizm) oraz zdolność do podlegania darwinowskiej ewolucji. Na tej podstawie rozpatruję różne argumenty na rzecz wielorakiej realizacji istot żywych. Pochodzą one z różnych obszarów współczesnej biologii oraz filozofii tej dyscypliny. Analizuję m.in. argument z konwergencji Jerry'ego Fodora, argument z arbitralności kodu genetycznego, argument z hipotetycznego istnienia tzw. biosfery cieni oraz pokrewny argument z analizy kalifornijskich bakterii GFAJ-1 z Jeziora Mono. Pokazuję także, dlaczego, pomimo dostarczania niewątpliwego wsparcia dla analizowanej tezy, obiekty tworzone przez badaczy specjalizujących się w dziedzinie sztucznego życia, nie mają decydującego znaczenia w sporze na temat wielorakiej realizacji życia w ogóle. Sygnalizuję ponadto znaczenie refleksji nad wieloraką realizacją życia m.in. w takich obszarach jak: poszukiwanie definicji i scenariuszy powstania życia, poszukiwania nowych form życia poza Ziemią, dyskusja nad statusem obiektów sztucznego życia. Czynię także wzmiankę na temat znaczenia tych analiz dla filozofii nauki i metodologii nauk.
–––––––––
Włodzimierz Ługowski
Instytut Filozofii i Socjologii PAN, ul. Nowy Świat 72, 00-330 Warszawa, Polska
E-mail: wlugowsk@ifispan.waw.pl
TEORETYCZNE MODELE EWOLUCJI PREBIOTYCZNEJ
STRESZCZENIE
Problem filozoficznych podstaw nauki o biogenezie był w ostatnich latach przedmiotem ożywionych dyskusji na łamach czasopism z zakresu biologii teoretycznej. Jak się okazało, głoszony przez akademickich filozofów (orientacji pozytywistycznej) pogląd, wedle którego „dojrzała” nauka może i powinna być wolna od filozoficznych uwarunkowań, znajduje wciąż zwolenników wśród samych badaczy. Konsekwencją przyjęcia takiego poglądu jest brak możliwości adekwatnego przedstawienia dokonań tej dziedziny badań w wymiarze teoretycznym (nie zaś wyłącznie empirycznym).
–––––––––
Andrzej Wilk
Instytut Filozofii i Socjologii PAN, ul. Nowy Świat 72, 00-330 Warszawa, Polska
E-mail: awilk@ifispan.waw.pl
PRAWDA O PRZYSZŁOŚCI I POJĘCIE OBLICZEŃ
STRESZCZENIE
Tekst jest poświęcony problemowi wykorzystania teorii obliczalności w naukach empirycznych, które kierują swoją uwagę na zdarzenia przyszłe. Podstawowy rozważany problem jest taki: jak połączyć intuicyjne pojęcie nieprzewidywalności ze ścisłym pojęciem obliczalności? Centralną dla tej linii myślenia jest jednak następująca kwestia: czy świat realny można modelować na komputerze? Autor zakłada, po pierwsze, że wiedza o przyszłości magazynowana jest w zdaniach, po drugie, że jeden ze sposobów jej uzyskania polega na wykorzystaniu matematycznych formuł opisujących ewolucję w czasie, to jest równań ruchu (zdania o przyszłości są więc zdaniami o położeniach obiektów w przyszłości). Cel jest ujęty trywialnie: pokazać, że zdania o przyszłości mogą być formułowane w sposób, który wymaga zaangażowania matematyki niealgorytmicznej. Bardziej precyzyjnie: pokazać, że dla każdego równia ruchu i wszelkich możliwych warunków początkowych nie istnieje program, który odpowiada tak/nie na pytanie, czy równanie posiada okresowe rozwiązania, czy nie. Schemat rozumowania jest następujący: zakładamy (reductio od absurdum), że maszyna Turinga wyposażona jest w program, który wycina okresowość w rozwiązaniach równań ruchu. Postulat testowania okresowości bierze się stąd, że jej obecność świadczy o efektywności operacji/funkcji. Jest jasne, że warunki początkowe muszą być obliczalne/ rekurencyjne. Z tego względu, że zbiór liczb rzeczywistych jest nieskończony/ nieprzeliczalny możemy dopuścić, że któraś operacja (funkcja) z ich udziałem będzie w końcu nieefektywna (rezultaty Banacha/Mazura, Turinga, Pour- El/Richardsa, Chaitina, Battermana). To upoważni nas do wykorzystania „twierdzenia o stopie” dla maszyny Turinga i w rezultacie do stwierdzenia, że klasa równań ruchu jest nierozstrzygalna.
–––––––––
Małgorzata Czarnocka
Instytut Filozofii i Socjologii PAN, ul. Nowy Świat 72, 00-330 Warszawa, Polska
E-mail: mczarnoc@ifispan.waw.pl
SILNY PROGRAM SZKOŁY EDYNBURSKIEJ Z PERSPEKTYWY EPISTEMOLOGICZNEJ
STRESZCZENIE
Analizuję z filozoficznej perspektyw koncepcję nauki postulowaną przez szkołę edynburską. Pokazuję, że koncepcja ta ma istotny wymiar filozoficzny, a niektóre ważne jej aspekty są w bliskiej korespondencji do odpowiednich aspektów racjonalistycznych filozoficznych teorii nauki.
–––––––––
Małgorzata Czarnocka
Instytut Filozofii i Socjologii PAN, ul. Nowy Świat 72, 00-330 Warszawa, Polska
E-mail: mczarnoc@ifispan.waw.pl
IDEAŁ NAUKI W SILNYM PROGRAMIE A PROBLEM AUTONOMICZNOŚCI NAUKI
STRESZCZENIE
Artykuł ukazuje ideał nauki fundujący koncepcję nauki zaproponowaną w silnym programie. Problem autonomii nauki, tak, jak jest on postrzegany na gruncie silnego programu jest rozważany i porównywany z wielowymiarowym brakiem autonomii we współczesnych racjonalistycznych ujęciach nauki.
–––––––––
Halina Walentowicz
Instytut Filozofii Uniwersytet Warszawski, ul. Krakowskie Przedmieście 3, 00-047 Warszawa, Polska
E-mail: halinawalentowicz@uw.edu.pl
FILOZOFIA, NAUKA I STUDIOWANIE WEDLUG MAXA HORKHEIMERA
STRESZCZENIE
Celem niniejszego artykułu jest rekonstrukcja stanowiska Horkheimera w odniesieniu do relacji między filozofią i nauką. Autorka wykazuje, że lider Szkoły Frankfurckiej poddaje krytyce zarówno neopozytywistyczny scjentyzm, który czyni naukę monopolistką poznania, jak i neoromantyczny antyintelektualizm, który poznanie naukowe deprecjonuje, pozbawiając je waloru prawdziwości. Jest on bowiem zdania, że filozofia ani nie może zastąpić nauki, ani nie powinna służyć jej za narzędzie. Ślepą wiarę w naukę uznaje za odpowiednik ślepej wiary religijnej, równie zgubny w skutkach dla myślenia i rozwoju kultury a w rezultacie – także dla ludzkiego życia. Opowiada się za autonomią myśli filozoficznej wobec wszelkiego rodzaju dogmatyzmu. Uważa, że jej niedostatek we współczesności prowadzi do kulturowego kryzysu. Nadzieję na jego złagodzenie wiąże z postulowaną reformą edukacji akademickiej; chodzi mu o to, by owocowała ona nie tylko określonymi kompetencjami zawodowymi, ale i rekomendowaną już przez Kanta postawą duchowej pełnoletniości.
–––––––––
Michał Piekarski
Wydział Filozofii Chrześcijanskiej Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego, ul. Wóycickiego 1/3, 01–938 Warszawa, Polska
E-mail: m.piekarski@uksw.edu.pl
OD ANALIZY DO MORFOLOGII.
PRZYCZYNEK DO ROZWAŻAŃ NAD FILOZOFICZNĄ METODĄ LUDWIGA WITTGENSTEINA
STRESZCZENIE
W artykule dyskutowany jest problem jedności filozofii Wittgensteina. Wykazuje się, że Wittgenstein stosuje dwie metody badań. Modyfikacje jego filozofii są skorelowane z modyfikacjami jego metody myślenia i dociekania. W Tractatus logicophilosophicus jedyną poprawną metodą jest logiczna metoda analizy zdań. We wczesnych latach trzydziestych przekształca on swoją filozofię w fenomenologiczny opis doświadczenia, a za jej cel uznaje konstrukcję języka fenomenologicznego. Po 1933 roku Wittgenstein rozpoznał gramatyczny wymiar języka, i utworzył narzędzia analizy gramatycznej. Wprowadził pojęcia gier językowych i form życia. Jego filozofia stała się morfologią i opisem ludzkiej praktyki językowej.
–––––––––
Marek Maciejczak
Politechnika Warszawska, Plac Politechniki 1, 00-661 Warszawa, Polska
E-mail: m.maciejczak@ans.pw.edu.pl
WITTGENSTEIN – PRZYKŁADY BŁĘDÓW JĘZYKOWYCH
STRESZCZENIE
Artykuł przedstawia kilka podanych przez Wittgensteina przykładów językowych źródeł koncepcji filozoficznych. Głównymi czynnikami, które prowadzą filozofów na manowce, są analogie i podobieństwa struktur gramatycznych. Zwrócenie uwagi na konteksty użycia słów interesujących z filozoficznego punktu widzenia: piękno, dobro, prawda, czas, myślenie, umysł… itd. przekonuje, że pełnią one określoną rolę w naszym sposobie mówienia, lecz nie denotują faktów.
–––––––––
Sebastian Bakuła
Instytut Filozofii i Socjologii PAN, ul. Nowy Świat 72, 00-330 Warszawa, Polska
E-mail: sebnemo@wp.pl
PROBLEM POZNANIA W KRYTYCE CZYSTEGO ROZUMU KANTA
JAKO TEORETYCZNA PROPOZYCJA DLA WSPÓŁCZESNYCH DYSKUSJI NAD POZNANIEM
STRESZCZENIE
W artykule przedstawiana jest interpretacja wybranych wątków Krytyki czystego rozumu Kanta. Autor pokazuje aktualność niektórych koncepcji Kanta, między innymi tych dotyczących uteroretyzowania obserwacji, kategoryzacji oraz aktywnej roli podmiotu poznania, który organizuje świat doświadczenia.
