Archiwum autora: Małgorzata Czarnocka

8/2020 (2)

Andrzej Łukasik

Katedra Ontologii i Epistemologii, Instytut Filozofii, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, pl. Marii Curie-Skłodowskiej 5, 20-031 Lublin.

E-mail: lukasik@poczta.umcs.lublin.pl

 

O POSTAWACH FIZYKÓW WOBEC FILOZOFII

 

STRESZCZENIE

Celem artykułu jest analiza postaw fizyków wobec filozofii na przykładach stanowisk wybitnych teoretyków. Można wyróżnić postawy profilozoficzne (Einstein, Bohr, Heisenberg, von Weizsäcker, Penrose, Rovelli) oraz antyfilozoficzne (Weinberg, Hawking, Feynman). Analizie poddano argumenty fizyków za filozofią lub przeciw niej z uwzględnieniem kierunków filozoficznych, do których omawiani fizycy się odnoszą. Okazuje się, że najbardziej krytycznie odnoszą się fizycy do wszelkich koncepcji filozoficznych dopatrujących się czynników apriorycznych w ludzkim poznaniu, natomiast ci, którzy dostrzegają pozytywne znaczenie filozofii dla nauki, najczęściej nawiązują do tradycji pitagorejsko-platońskiej jako właściwej podstawy rozumienia fizyki współczesnej.

Słowa kluczowe: fizyka, filozofia, aprioryzm, pozytywizm, platonizm, piękno.

 

–––––––––

 

Stanisław Czerniak

Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk, ul. Nowy Świat 72, 00–330 Warszawa.

E-mail: stanislaw.l.czerniak@wp.pl

 

MAXA SCHELERA PLURALISTYCZNA KONCEPCJA WIEDZY 

 

 STRESZCZENIE

Celem artykułu jest rekonstrukcja koncepcji trzech typów wiedzy, którą Max Scheler przedstawił w swej późnej pracy Światopogląd filozoficzny (1928). Scheler wyróżnił trzy rodzaje wiedzy: empiryczną wiedzę służącą panowaniu nad przyrodą, wiedzę ejdetyczną/esencjalną oraz wiedzę metafizyczną. Autor rozważa kryteria epistemologiczne tego podziału oraz zastanawia się nad jego założeniami funkcjonalistycznymi. W części polemicznej zarzuca Schelerowi: a) krypto-dualizm w koncepcji wiedzy, która niedostatecznie wyraźnie odróżnia od siebie wiedzę metafizyczną od ejdetycznej; b) całkowite pominięcie w klasyfikacji typów wiedzy statusu humanistyki; c) programowe rozwijanie filozofii wiedzy niezależnie od warsztatu badawczego filozofii nauki, co odrywa tego rodzaju analizę od kontekstu społeczno-historycznego (tzn. od tego, jak się tworzy wiedzę we współczesnych wspólnotach naukowych).

Słowa kluczowe: rodzaje wiedzy, indukcja, esencja, metafizyka, antropologia filozoficzna, Max Scheler.

 

–––––––––

 

Pavlo Sodomora

Department of Latin and Foreign Languages, Lviv; Danylo Halytsky National Medical University, Ivan Franko Lviv National University, Department of Philosophy. 

E-mail: pavlosodom@gmail.com

 

NATURALISM AND CONVENTIONALISM IN PLATO’S DIALOGUES AND NATIVISTIC THEORIES OF LANGUAGE

 

ABSTRACT

For Plato, language was the way to cognize the universe. The philosophy of language, which was primarily initiated by Plato in the Cratylus, still has not received answers to the questions settled by this great Greek thinker. In fact, it just offered various solutions formed in different conceptions and approaches in the ancient, scholastic, modern and postmodern periods. The questions raised by Plato in his dialogue have been continued in various nativistic theories of language, especially in works of Noam Chomsky. Language—as it is seen by Plato, i.e., as uniting our inner world with the outer world, is a significant feature of humankind, is still underinvestigated.

Keywords: language, conventionalism, naturalism, interpretation, etymology, semiotics.

 

–––––––––

 

Małgorzata Czarnocka

Instytut Filozofii i Socjologii PAN, ul. Nowy Świat 72, 00-330 Warszawa.

E-mail: mczarnocka@ifispan.edu.pl

 

EDMUNDA HUSSERLA IDEA NAUKI I PROJEKT FENOMENOLOGII JAKO NAUKI

 

STRESZCZENIE

W tym tekście analizuję ideał nauki wypracowany przez Edmunda Husserla w późniejszym okresie jego twórczości, głównie w Medytacjach kartezjańskich i w Kryzysie nauk europejskich. Analiza ta jest drugą częścią rozważań przedsta­wionych w: M. Czarnocka, Edmunda Husserla idea nauki i projekt fenomenologii jako nauki ścisłej, Filozofia i nauka. Studia filozoficzne i interdyscyplinarne, 7 (2), 2019, s. 247-264. Husserl twierdzi, że przeobrażenie filozofii w naukę ścisłą, główne zamierzenie jego intelektualnej aktywności, wiąże się z reformą wszystkich nauk pozytywnych. Nauki pozytywne są według niego ściśle związane – przez wspólne fundowanie i wspólny ideał – z filozofią. W pracy porównuję też Husserlowski projekt filozofii jako nauki fundamentalnej z trendami obecnie panującymi w filozofii i wielością jej szkól, pól problemowych i metod.

Słowa kluczowe: Edmund Husserl, fenomenologia, ideał nauki, nauka pozytywna.

 

–––––––––

 

Paweł Dziedziul

Wydział Filologiczny, Kolegium Językoznawstwa, Uniwersytet w Białymstoku, ul. Świerkowa 20 B, 15-328 Białystok.

E-mail: paweldziedziul@gmail.com

 

MELIORYZM STEVENA PINKERA

 

STRESZCZENIE

W tym tekście dyskutuję w skrócie stanowisko Stevena Pinkera przedstawione w jego książce Enlightenment Now. The Case for Reason, Science, Humanism and Progress (wydanie polskie: Nowe Oświecenie. Argumenty za rozumem, nauką, humanizmem i postępem, przeł.  Tomasz Bieroń, Zysk i S-ka, 2019,). Pinker oferuje bogaty zbiór faktów empirycznych przemawiających za ogólnym postępem, jaki się dokonał między innymi za sprawą ludzkiego rozumu, humanizmu i nauki. Stanowisko Pinkera może stanowić odtrutkę na skrajny pesymizm, jakim epatują zarówno masowe media jak i wielu intelektualistów. Jest ono głosem w aktualnie toczącej się debacie o kondycji ludzkości, opatrzonym obszernymi komentarzami i dowodami faktograficznymi. Melioryzm Pinkera wydaje się cenny z perspektywy perturbacji, jakich doświadczamy na przestrzeni ostatnich lat. 

Słowa kluczowe: melioryzm, pejoryzm, optymizm, progresywizm.

 

–––––––––

 

Barbara Trybulec

Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, Instytut Filozofii, pl. Marii Curie-Skłodowskiej 4, 20-031 Lublin.

E-mail: barbara.trybulec1@gmail.com

 

PODMIOT CZY AGENT? ROZUMIENIE PODMIOTOWOŚCI W ERZE ARTEFAKTÓW POZNAWCZYCH

 

STRESZCZENIE

Pokartezjańska tradycja filozoficzna określa podmiot działania jako istotę refleksyjną, z zasady świadomą swej podmiotowości, co czyni ją zdolną do podjęcia wolnej decyzji i wzięcia za nią odpowiedzialności. Tak rozumiana podmiotowość przypisywana jest, poza Bogiem i aniołami, wyłącznie ludziom, tylko ludzie bowiem rozumieją znaczenia języka pojęciowego, co stanowi konieczny warunek refleksyjności. Rozwój sztucznych wzmocnień poznawczych oraz coraz bardziej autonomicznej sztucznej inteligencji, który dokonał się w przeciągu ostatnich kilkudziesięciu lat, skłania jednak do refleksji, czy takie ujęcie podmiotu nie jest zbyt antropocentryczne. Na wątpliwość tą wskazują niektórzy zwolennicy rozszerzania procesów poznawczych i stanów mentalnych poza mózg, argumentując za potrzebą odpowiedniego rozszerzenia również ich podmiotu. Coraz częściej pojawiają się także propozycje nadawania podmiotowości samym artefaktom. W artykule oceniam próby nadawania podmiotowości zarówno rozszerzonym, jak i sztucznym systemom poznawczym podjęte przez Lambrosa Malafourisa, Richarda Menary’ego, Edwina Hutchinsa, Luciano Floridiego i J. W. Sandersa, oraz Samira Chopry i Laurence’a F. White’a. Ocenę tę wydaję z perspektywy dwóch koncepcji podmiotowości: podmiotu jako systemu refleksyjnego, oraz podmiotu jako przedmiotu nastawienia intencjonalnego. Reprezentantem pierwszego z tych ujęć czynię Donalda Davidsona, drugiego – Daniela Dennetta. Argument, którego bronię brzmi, że pojęcie podmiotu wypracowane w analitycznej filozofii działania nie może zostać zastosowane do rozszerzonych i sztucznych systemów poznawczych, a przyjęcie wobec nich strategii nastawienia intencjonalnego nie spełnia tej samej funkcji. Postuluję zatem, aby systemy rozszerzone i sztuczne określać za pomocą nazwy „agent” oznaczającej wszelki relatywnie autonomiczny system przetwarzający informacje w celu wykonania zadania poznawczego. Nazwę „podmiot działania” należy tymczasem zarezerwować dla systemów faktycznie spełniających odpowiednie kryteria. 

Słowa kluczowe: podmiot, agent, sprawczość, teza umysłu rozszerzonego, rozszerzony system poznawczy, wzmocnienia poznawcze, sztuczny system poznawczy.

 

–––––––––

 

Magdalena Łata, Andrzej Łukasik

Magdalena Łata – Uniwersytet Warszawski, Wydział Historyczny, Interdyscyplinarne Humanistyczne Studia Doktoranckie, ul. Nowy Świat 69, 00-001 Warszawa.

E-mail: magdalena.lata@onet.eu

Andrzej Łukasik – Katedra Ontologii i Epistemologii, Instytut Filozofii, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, pl. Marii Curie-Skłodowskiej 5, 20-031 Lublin.

E-mail: lukasik@poczta.umcs.lublin.pl

 

CZY PRAWDA ZAWSZE JEST PIĘKNA, CZYLI, JAK WARTOŚCI ESTETYCZNE MOGĄ STAĆ SIĘ PRZESZKODĄ EPISTEMOLOGICZNĄ

 

STRESZCZENIE

W artykule przedstawiono główne funkcje wartości estetycznych (piękna, prostoty, symetrii) w procesie formułowania, oceny i akceptacji teorii naukowych w pracy fizyków: 1) motywują one do podejmowania badań naukowych; 2) pełnią rolę heurystyczną, która umożliwia wybór kierunków poszukiwań nowej teorii; 3) stanowią kryterium wyboru między równoważnym empirycznie teoriami wobec braku świadectw empirycznych i 4) stanowią niekiedy przeszkodę epistemologiczną. Podstawowa teza pracy głosi, że wartości estetyczne oprócz funkcji pozytywnych, pełnią również w nauce rolę negatywną utrudniając akceptację nowych teorii lub prowadzą do nieefektywnych poszukiwań. Zbyt wielka waga przykładana do estetycznej strony teorii może stanowić zagrożenie dla obiektywności poznania naukowego.

Słowa kluczowe: piękno, symetria, prostota, prawda, przeszkoda epistemologiczna, pozaempiryczne kryteria oceny teorii.

 

–––––––––

 

Zdzisława Piątek

emerytowana profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.

E-mail: zdzislawa.piatek33@gmail.com

 

O NATURZE MYŚLISTWA, PRZESZŁOŚĆ, TERAŹNIEJSZOŚĆ I PRZYSZŁOŚĆ

 

STRESZCZENIE

Przedmiotem rozważań są trzy etapy rozwoju myślistwa. Pierwotnie polowania miały walory adaptacyjne i w procesie uczłowieczenia przyczyniły się do rozwoju cech specyficznie ludzkich. Po wynalezieniu hodowli zwierząt obyczajowość łowiecka nadal stanowiła ważny element tożsamości kulturowej i podlegała różnorodnym transformacjom zarówno pod wpływem instytucji państwowych, jak i instytucji kościelnych. Jednakże w realiach współczesnego świata, pod wpływem wiedzy ekologicznej powstaje nowa etyka zmieniająca stosunek człowieka do zwierząt. Myślistwo pozostaje w sprzeczności z poczuciem moralnym współczesnych ludzi. Pojawiają się żądania całkowitego zakazu polowania i zastąpienia go kontynuowaniem bezkrwa­wych tradycji łowieckich.

Słowa kluczowe: uczłowieczenie, instynkt łowiecki, ceremoniały łowieckie, me­tafory łowieckie.

 

–––––––––

 

Marcin Urbaniak

Instytut Filozofii i Socjologii, Uniwersytet Pedagogiczny, ul. Podchorążych 2, Kraków.

E-mail: murbaniak78@gmail.com

 

O PRZYRODNICZO-SPOŁECZNEJ SZKODLIWOŚCI PRAKTYK ŁOWIECKICH

 

STRESZCZENIE

Obecny model gospodarki łowieckiej, skoncentrowany głównie na zabijaniu nie­zliczonych osobników gatunków łownych oraz czerpaniu z tego gratyfikacji finansowej i satysfakcji psychicznej, absolutnie nie spełnia kryteriów zarządzania, które można nazwać zrównoważonym, etycznym i merytorycznie uzasadnionym. Tekst stanowi przegląd argumentów za stanowiskiem, że moralne zło polowania wraz z całą kulturą łowiecką nie są racjonalnie możliwe do usprawiedliwienia. Będę uzasadniał, że nie istnieje żaden sensowny argument za utrzymaniem gospodarki i kultury łowieckiej w bieżącym, archaicznym stanie, wobec czego konieczna jest natychmiastowa reforma systemowa rodzimego modelu gospodarki łowieckiej. Istnieje obszerna lista zarzutów wobec różnych aspektów działań myślowych, które zostaną tutaj przedstawione i krótko scharakteryzowane. Zreformowana instytucja łowiecka, wyposażona w weterynaryjnie przeszkoloną służbę, powinna chronić interesy dzikich zwierząt poprzez metody łagodzenia konfliktów na linii człowiek-zwierzę, a więc poprzez odławianie, płoszenie, wygradzanie czy bioasekurację, wraz z profesjonalną utylizacją zainfekowanych zwłok zwierzęcych. Główną rekomendacją dla skostniałej tradycji łowieckiej jest apel o posłuchanie głosu specjalistów, reprezentujących nauki przyrodnicze.

Słowa kluczowe: łowiectwo, myślistwo, etyka łowiecka, kultura łowiecka, praktyki łowieckie, bioasekuracja.

 

–––––––––

 

Emanuele Coco

University of Catania, Italy; LAIOS-IIAC, Ecole des Hautes Etudes en Sciences. 

E-mail: emanuele.coco@unict.it

 

THE PHILOSOPHER AHEAD OF HIS TIME.

LUDWIK FLECK AND THE COMPLEXITY OF SCIENCE

(COMMUNICATION AND NOTES)

 

ABSTRACT

The new edition in Italian of the articles by the Polish microbiologist and philosopher Ludwik Fleck (1896-1961) edited by Francesco Coniglione offers the opportunity for some considerations around this significant scholar. Fleck anticipates Kuhn's ideas as well as those of the sociology of science. For him, any epistemology that does not take psychological and sociological methods into account, or that does not concern itself with economics, technology, art, and even politics, is an epistemology imaginabilis. Here we discuss some key points of the essays collected in the book, some observations taken from the rich introduction of the editor, and an inevitable question: Why has Fleck been neglected for so long?

Keywords: Philosophy of science, sociology of science, Thomas Kuhn, Ludwik Fleck, thought collective, thought style.

 

–––––––––

 

Zbysław Muszyński

Zakład Logiki i Kognitywistyki, Instytut Filozofii, Wydział Filozofii i Socjologii, UMCS, pl. M. Curie-Skłodowskiej 4, 20-031 Lublin. 

E-mail: zmuszyn@gmail.com

 

SEMIOTYCZNE WARUNKI POROZUMIEWANIA SIĘ W UJĘCIU LEONA KOJA

 

STRESZCZENIE

Główne prace Leona Koja dotyczyły problemów semiotyki, logiki, filozofii języka, filozofii umysłu, etyki. W wielu z nich są odniesienia do warunków osiągnięcia porozumienia. Dotyczą one: 1. warunków logicznych, 2. warunków metodologicznych, 3. warunków etycznych, 4. warunków semiotycznych. Artykuł poświęcony jest określeniu tych ostatnich warunków. Pokrótce zostaną omówione podstawowe pojęcia semiotyczne obecne w pracach Leona Koja. Na gruncie założeń Koja koncepcji semiotyki określone zostaną pojęcia określające warunki efektywnej realizacji procesu komunikowania się i jego podstawowe funkcje.

Słowa kluczowe: Leon Koj, komunikowanie się, porozumiewanie się, przekonania, racjonalność, krytyka.

 

–––––––––

 

Józef Dębowski 

Instytut Filozofii, Wydział Humanistyczny, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie, ul. Kurta Obitza 1, 10-725 Olsztyn.

E-mail: jozdeb@poczta.onet.pl

 

ZASADA PRZEZROCZYSTOŚCI ZNAKU. PUNKT WIDZENIA LEONA KOJA

 

STRESZCZENIE

Artykuł składa się z dwóch części. W części pierwszej (wprowadzającej) przywołuję — m. in. w ślad za Edmundem Husserlem, Stanisławem Ossowskim i Adamem Schaffem — główne sformułowania „zasady przezroczystości znaku”. W sformułowaniach tych mówi się najczęściej bądź o (1) przezroczystości znaku wobec przedmiotów przez znak oznaczanych (denotowanych, desygnowanych i/lub nazywanych), bądź o (2) przezroczystości znaku wobec jego znaczenia (resp. zdarzeń, stanów rzeczy i faktów przez znak wyznaczanych). Wszelako, na co zwracał uwagę Husserl, można również mówić o (3) przezroczystości znaku wobec czynności i stanów umysłowych użytkowników znaku (nadawców i odbiorców); wszak tylko dzięki tak rozumianej przezroczystości znaku możliwe jest porozumiewanie się ludzi ze sobą, a tym samym znak może pełnić również funkcję ekspresyjną i komunikacyjną. Cześć druga artykułu (zasadnicza) zawiera rekonstrukcję stanowiska Leona Koja, który teorii znaku opartej o zasadę przezroczystości nadał postać konsekwentnie sformalizowaną — postać zaksjomatyzowanego systemu logicznego (przy wykorzystaniu formalizmu Willarda van Ormana Quine’a z Mathematical Logic). Jednym z głównych celów Leona Koja było również wskazanie na ścisły związek semantyki z pragmatyką, a nawet prymat pragmatyki nad semantyką. Narzędzia formalnologiczne pozwoliły też wykazać, iż teoria znaku oparta o zasadę przezroczystości ani nie narusza zasady niesprzeczności (przynajmniej w jej sformułowaniu psychologicznym), ani nie zawiera i nie implikuje antynomii semantycznych typu antynomia kłamcy. Jest bowiem teorią łatwo uzgadnialną z Alfreda Tarskiego teorią stopni języka. 

Słowa kluczowe: logika, zaksjomatyzowany system logiczny, semiotyka, semantyka, pragmatyka, znak, znaczenie, oznaczanie, intencjonalność, przezroczystość znaku, zasada przezroczystości, ekspresyjna funkcja znaku, komunikacyjna funkcja znaku, antynomie semantyczne. 

 

–––––––––

 

Paweł Bytniewski

Katedra Estetyki i Filozofii Kultury, Instytut Filozofii UMCS, pl. M. Curie-Skłodowskiej 4, Lublin.

E-mail: bytniewski@poczta.umcs.lublin.pl

 

ALINA MOTYCKA – FILOZOFKA NAUKI

 

STRESZCZENIE

W artkule przedstawiam poglądy Aliny Motyckiej, polskiej filozofki nauki, zmarłej w 2018 roku. Działalność naukową Motyckiej lokuję w historycznym kontekście dwóch tradycji filozofii nauki – uhistorycznionej jej wersji sygnowanej nazwiskiem Thomasa Kuhna i tradycji logicznej rekonstrukcji nauki jaką w drugiej połowie XX wieku ożywiała myśl Karla Poppera. Sądzę, że taka właśnie sytuacja historyczna stanowi kontekst, w jakim Motycka kształtowała swój pogląd na filozofię nauki, a także z uwagi na tak określony kontekst, problematyzowała własny w niej udział. Co zatem stanowi o oryginalności Jej drogi? Dwie kwestie wysuwają się tu na plan pierwszy. Pierwsza, to rekonstrukcja zasadniczego problemu filozofii nauki, jakim według Motyckiej, jest zagadnienie konfrontacji dwóch teorii naukowych z których wcześniejsza (T1) jest zastępowana przez późniejszą i konkurencyjną względem pierwszej (T2). Motycka w warstwie krytycznej swojej filozofii nauki ukazuje niezdolność epistemologii drugiej połowy XX wieku do adekwatnego ujęcia tej relacji. Przyczynę upatruje w jej braku wytworzenia środków intelektualnych do problematyzowania sytuacji „T1–T2”. Stąd wywodzi się drugi obszar dociekań Autorki, jakim jest kwestia twórczości w nauce. Inspiracji dla skonstruowania adekwatnej epistemologii obejmującej to zagadnienie dostarczają Motyckiej poglądy Carla G. Junga. Przedmiotem jej zainteresowania jest – w tym kontekście – możliwość użycia na terenie filozofii nauki takich pojęć, jak archetyp i mit.

Słowa kluczowe: Alina Motycka, filozofia nauki, epistemologia, Carl G. Jung, archetypy, twórczość naukowa, mit.

 

Spis treści 8/2020 część 2

FILOZOFIA I NAUKA
Studia filozoficzne i interdyscyplinarne
Tom 8, część 2, 2020

 

 

Od Redakcji – 

O drugiej części VIII tomu czasopisma FILOZOFIA I NAUKA. Studia filozoficzne i interdyscyplinarne 

 

Andrzej ŁukasikO postawach fizyków wobec filozofii 

Stanisław CzerniakMaxa Schelera pluralistyczna koncepcja wiedzy 

Pavlo SodomoraNaturalism and Conventionalism in Plato’s Dialogues and Nativistic Theories of Language 

Małgorzata CzarnockaEdmunda Husserla idea nauki i projekt fenomenologii jako nauki

Paweł DziedziulMelioryzm Stevena Pinkera 

Barbara TrybulecPodmiot czy agent? Rozumienie podmiotowości w erze artefaktów poznawczych 

Magdalena Łata, Andrzej ŁukasikCzy prawda zawsze jest piękna, czyli, jak wartości estetyczne mogą stać się przeszkodą epistemologiczną 

Zdzisława PiątekO naturze myślistwa, przeszłość, teraźniejszość i przyszłość 

Marcin UrbaniakO przyrodniczo-społecznej szkodliwości praktyk łowieckich 

 

POLSCY MYŚLICIELE O NAUCE

Blok tematyczny pod redakcją Marioli Kuszyk-Bytniewskiej

 

Mariola Kuszyk-Bytniewska Polscy myśliciele o nauce. Wprowadzenie 

Emanuele CocoThe Philosopher Ahead of His Time. Ludwik Fleck and the Complexity of Science (Communication and Notes) 

Zbysław MuszyńskiSemiotyczne warunki porozumiewania się w ujęciu Leona Koja 

Józef Dębowski Zasada przezroczystości znaku. Punkt widzenia Leona Koja 

Paweł BytniewskiAlina Motycka – filozofka nauki 

Spis treści 8/2020 część 1

FILOZOFIA I NAUKA
Studia filozoficzne i interdyscyplinarne
Tom 8, część 1, 2020

 

ERA KOMPUTERYZACJI
Zeszyt monotematyczny pod redakcją Małgorzaty Czarnockiej i Mariusza Mazurka


Małgorzata Czarnocka, Mariusz Mazurek — Wprowadzenie: ERA KOMPUTERYZACJI 
Jacek KoronackiSztuczna inteligencja w odczarowanym świecie 
Witold MarciszewskiThe Computational and Pragmatic Approach to the Dynamics of Science 
Kazimierz TrzęsickiIdea sztucznej inteligencji 
Andrzej Targowski, Henryk KrawczykInformatyka jako dziedzina wiedzy wspomagająca realizacje ludzkich przedsięwzięć 
Mariusz MazurekO obiektach wirtualnych 
Andrzej KiepasCzłowiek w świecie procesów cyfryzacji – współczesne wyzwania i przyszłe skutki 
Beata Witkowska-MaksimczukCyfrowy komunizm 
Jacek GurczyńskiO wartościach w środowisku cyfrowym. Wybór Cyphera  
Paweł PolakModelowanie komputerowe w filozofii – uwagi metodologiczne 
Paweł StacewiczO znaczeniu pojęć informatycznych dla filozofii na przykładzie rozróżnienia między cyfrowością i analogowością 
Sławomir LeciejewskiProblem big data w naukach eksperymentalnych 

8/2020 (1)

Jacek Koronacki

Instytut Podstaw Informatyki PAN, ul. Jana Kazimierza 5, 01-248 Warszawa.

Email: jacek.koronacki@ipipan.waw.pl

 

SZTUCZNA INTELIGENCJA W ODCZAROWANYM ŚWIECIE

 

STRESZCZENIE

Niniejsze rozważanie jest pisane przez inżyniera. W pierwszych dwóch punktach artykułu znajdujemy narysowany kilkoma kreskami szkic metodologicznych podstaw sztucznej inteligencji (SI) i czym dziś SI jest. W dalszych punktach zasygnalizujemy kształt najbliższej przyszłości SI, umieścimy SI w kontekście kultury, odnotujemy fenomen tzw. silnej sztucznej inteligencji i zakończymy całość paroma uwagami.

Słowa kluczowe: sztuczna inteligencja, silna sztuczna inteligencja, uczenie maszynowe, świat odczarowany.

 

–––––––––

 

Witold Marciszewski

International Center for Formal Ontology, affiliated at Warsaw University of Technology.

E-mail: witmar@calculemus.org

 

THE COMPUTATIONAL AND PRAGMATIC APPROACH TO THE DYNAMICS OF SCIENCE

 

ABSTRACT

Science means here mathematics and those empirical disciplines which avail themselves of mathematical models. The pragmatic approach is conceived in Karl R. Popper’s The Logic of Scientific Discovery (p. 276) sense: a logical appraisal of the success of a theory amounts to the appraisal of its corroboration. This kind of appraisal is exemplified in section 6 by a case study—on how Isaac Newton justified his theory of gravitation. The computational approach in problem-solving processes consists in considering them in terms of computability: either as being performed according to a model of computation in a narrower sense, e.g., the Turing machine, or in a wider perspective—of machines associated with a non-mechanical device called “oracle” by Alan Turing (1939). Oracle can be interpreted as computertheoretic representation of intuition or invention. Computational approach in another sense means considering problem-solving processes in terms of logical gates, supposed to be a physical basis for solving problems with a reasoning. Pragmatic rationalism about science, seen at the background of classical rationalism (Descartes, Gottfried Leibniz etc.), claims that any scientific idea, either in empirical theories or in mathematics, should be checked through applications to problem-solving processes. Both the versions claim the existence of abstract objects, available to intellectual intuition. The difference concerns the dynamics of science: (i) the classical rationalism regards science as a stationary system that does not need improvements after having reached an optimal state, while (ii) the pragmatical version conceives science as evolving dynamically due to fertile interactions between creative intuitions, or inventions, with mechanical procedures. The dynamics of science is featured with various models, like Derek J. de Solla Price’s exponential and Thomas Kuhn’s paradigm model (the most familiar instances). This essay suggests considering Turing’s idea of oracle as a complementary model to explain most adequately, in terms of exceptional inventiveness, the dynamics of mathematics and mathematizable empirical sciences.

Keywords: algorithm, behavioral (vs declarative) knowledge, computability, corroboration, innate knowledge, intuition, invention, logic gates, oracle, pragmatic (vs classical) rationalism, problem-solving, reasoning, symbolic logic, Turing machine.

 

–––––––––

 

Kazimierz Trzęsicki

Uniwersytet w Białymstoku, ul. Świerkowa 20B, 15-328 Białystok.

E-mail: kasimir4701@gmail.com

 

IDEA SZTUCZNEJ INTELIGENCJI

 

STRESZCZENIE

Sztuczna inteligencja, nadzieja na wielki postęp a zarazem obawa przed nieznanym i niewyobrażalnym, ma początki w ludzkich marzeniach, których urzeczywistnianie dokonuje się przez racjonalny wysiłek intelektualny. Zarodka intelektualnej idei sztucznej inteligencji dopatrujemy się w pomysłach Lullusa. Rozwój sztuki lullusowej, ars combinatoria, był udziałem wielu. Szczególną postacią w tym łańcuchu entuzjastów i badaczy był Athanasius Kircher. Okres kształtowania się idei sztucznej inteligencji kończy Gottfried Leibniz, a zarazem od niego zaczyna się historia sztucznej inteligencji jako nauki we współczesnym rozumieniu.

Słowa kluczowe: sztuczna inteligencja, Lullus, Athanasius Kircher, Gottfried Leibniz.

 

–––––––––

 

Andrzej Targowski, Henryk Krawczyk

Andrzej Targowski – Western Michigan University (1980–2017).

E-mail: andrew.targowski@wmich.edu

Henryk Krawczyk – Polska Akademia Nauk; Centrum Informatyczne Trójmiejskiej Akademickiej Sieci Komputerowej.

E-mail: hkrawk@pg.edu.pl

 

INFROMATYKA JAKO DZIEDZINA WIEDZY WSPOMAGAJĄCA REALIZACJE LUDZKICH PRZEDSIĘWZIĘĆ

 

STRESZCZENIE

Celem tego studium jest odpowiedź na pytanie, czy informatyka stanowi dziedzinę czy tylko dyscyplinę wiedzy. Przeprowadzono analizę problemów informatycznych, z której wynika, że informatykę w Polsce należy traktować jako dziedzinę. Podkreślono, że angielski termin computer science stanowi tylko jedną ze specjalizacji informatyki, słowo „informatyka” zaś powinno być kojarzone znacznie szerzej niż nawet information technology (IT w USA i ICT w Europie prócz Francji, gdzie stosuje się termin l’informatique). Jak pokazano, wąskie traktowanie informatyki utrudnia pełny jej rozwój. W praktyce oznacza to ograniczenie w podejmowaniu ambitnych zadań oraz większe koszty jej rozwoju. Społeczne implikacje potwierdzają, że mimo wielu zdolnych informatyków Polska nie doczekała się (poza grami komputerowymi) własnych trwałych innowacyjnych rozwiązań informatycznych. Stąd wynika więc potrzeba opracowania krajowej strategii informatyzacji, gdyż sama strategia cyfryzacji nie wystarcza do zapewnienia sukcesów.

Słowa kluczowe: informatyka, społeczne implikacje informatyki.

 

–––––––––

 

Mariusz Mazurek

Instytut Filozofii i Socjologii PAN, ul. Nowy Świat 72, 00-330 Warszawa.

E-mail: mmazurek@ifispan.edu.pl

 

O OBIEKTACH WIRTUALNYCH

 

STRESZCZENIE

Pod pewnymi względami niezaawansowany stan badań wirtualności w naukach informatycznych wskazuje na konieczność zgłębienia podstawowych kwestii jej dotyczących, tj. kwestii ontologicznych. Dopiero ich rozstrzygnięcie pozwoli rozwiązać zagadkę tworzenia i istnienia obiektów wirtualnych. Rozpatrzenie tych kwestii utrudnia fakt usuwania z dziedziny zainteresowań współczesnej filozofii metafizyki, a wraz z nią ontologii. Dlatego z powodów merytorycznej trafności odwołuję się do koncepcji ontologicznych oraz epistemologicznych, które mogą być wykorzystane do konstrukcji ontologicznych, wypracowanych dawniej w filozofii, które przez analogie lub inspiracje – jak wykazuję – są obiecującymi kandydatami do zgłębienia zagadnień powstawania i istnienia obiektów wirtualnych. W artykule przedstawiam w skrótowej ekspozycji alternatywne rozstrzygnięcia tych dwóch problemów oraz status istnienia obiektów wirtualnych. Ujęcia te są inspirowane głównie przez relewantne poglądy Platona, Arystotelesa, Franza Brentano i Karla Poppera oraz zbiór koncepcji reprezentacji.

Słowa kluczowe: wirtualność, obiekt wirtualny, rzeczywistość wirtualna, reprezentacja w naukach informatycznych.

 

–––––––––

 

Andrzej Kiepas

Politechnika Śląska, Instytut Badań nad Edukacją i Komunikacją, ul. Hutnicza 9, 44-100 Gliwice.

E-mail: andrzej.kiepas@us.edu.pl

 

CZŁOWIEK W ŚWIECIE PROCESÓW CYFRYZACJI – WSPÓŁCZESNE WYZWANIA I PRZYSZŁE SKUTKI

 

STRESZCZENIE

Artykuł koncentruje się na wybranych problemach, jakie pojawiają się obecnie i mieszczą w ramach takich idei jak: „przemysł 4.0” i „społeczeństwo 5.0”, a mianowicie na zagadnieniach antropologicznych. Zmiany w relacjach pomiędzy człowiekiem a techniką oparte na zaufaniu prowadzą jednak do zwiększenia roli czynnika technicznego w tych relacjach. Inne aspekty analizowanych przemian dotyczą nowych wymogów odpowiedzialności i zmian dotyczących podmiotowości człowieka i jego racjonalności. Przyszłość człowieka jawi się jako obszar niepewności związanej między innymi z warunkami funkcjonowania i życia w porządku świata postcyfrowego.

Słowa kluczowe: przemysł 4.0, społeczeństwo 5.0, podmiotowość człowieka, świat postcyfrowy.

 

–––––––––

 

Beata Witkowska-Maksimczuk

Politechnika Warszawska, Wydział Administracji i Nauk Społecznych, adres: plac Politechniki 1, 00-661 Warszawa.

E-mail: bwitkows@ans.pw.edu.pl

 

CYFROWY KOMUNIZM

 

STRESZCZENIE

Artykuł przedstawia zjawisko coraz powszechniejszego bezpłatnego dzielenia się w Internecie informacjami i współczesnego rozwijania kultury darów (gift economy) w postaci ruchu zwanego najczęściej cyberkomunizmem. W artykule wskazuje się na dwie zasadnicze postawy w traktowaniu informacji. Według pierwszej informacje należy traktować jak towar, któremu można przypisać prawo własności i który podlega grze rynkowej. Wiążą się z tym takie kwestie jak prawa autorskie, opłaty, licencje i inne sposoby ochrony interesów uczestniczących w rynku podmiotów. Druga postawa polega na traktowaniu cennych informacji jako dobra wspólnego, często wraz z moralnym nakazem dzielenia się nimi (w różnym stopniu ruchy Open Source i Open Acces, idea copyleft , DIY, sieć P2P,YouTube, domena The Pirate Bay etc.). Ponieważ każda koncepcja bądź ruch głoszący wspólnotę dóbr nosi nazwę komunizmu (w szerszym znaczeniu tego słowa, w węższym to konkretny system polityczny np. panujący w Związku Radzieckim), w Internecie mamy dziś do czynienia z komunizmem cyfrowym. Jako przykład niektórzy badacze (Sivain Firer-Blaess, Christian Fuchs) wskazują Wikipedię. Internetowa encyklopedia działa w oparciu o zasady, które wykraczają poza kapitalistyczny sposób produkcji i reprezentują informacyjnokomunistyczny sposób produkcji: w wymiarze subiektywnym jest to praca kooperacyjna a wymiarze obiektywnym wspólna własność środków produkcji. W tekście przedstawiony jest także podział etyki na abstrakcyjną i konkretną w zastosowaniu do zachowania użytkowników sieci. Jeśli ktoś w ramach etyki abstrakcyjnej głosi zasadę” Nie będziesz piracił” (kopiował i rozpowszechniał nielegalnie) to odpowiadająca temu zasada etyki konkretnej głosi „Nie będziesz piracił, chyba że zajdą okoliczności O1 lub O2…lub ON.” W praktyce etyka konkretna popycha wielu internautów do traktowania zasobów Internetu jako dobra wspólnego, z którego każdy może czerpać według własnych potrzeb. Komunizm cyfrowy można traktować z jednej strony jako ideę częściowo już realizowaną a z drugiej jako postulat. Od strony aksjologicznej postulat ten wiązałby się z internetową realizacją równości (dostęp do zasobów dla każdego) i wolności (dostęp do wszystkich informacji).

Słowa kluczowe: komunizm cyfrowy, cyberkomunizm, własność informacji, etyka konkretna, etyka abstrakcyjna, wspólnota dóbr.

 

–––––––––

 

Jacek Gurczyński

Instytut Filozofii UMCS, Lublin, Pl. M. Curie-Skłodowskiej 4.

E-mail: jacek.gurczynski@umcs.lublin.pl

 

O WARTOŚCIACH W ŚRODOWISKU CYFROWYM. WYBÓR CYPHERA

 

STRESZCZENIE

Celem artykułu jest przytoczenie argumentów na rzecz tezy, że o kwestiach moralnych nie sposób decydować bez odwoływania się do rozstrzygnięć natury ontologicznej. Ilustracją głównej linii argumentacyjnej jest wybór Cyphera – jednego z pobocznych bohaterów filmu Matrix. Cypher decyduje się na zdradę walczących o wolność ludzi w zamian za dostanie życie w rzeczywistości wirtualnej. Wybór ten wydaje się przy pierwszej analizie problemu całkowicie naganny, gdyż wiąże się z porzuceniem świata rzeczywistego i prowadzeniem pozornie nieautentycznego życia w symulacji komputerowej. Argumentować można jednak, że dychotomia świata rzeczywistego i wirtualnego jest jedynie pozorna. Wybierając rzeczywistość wirtualną Cypher wybrał funkcjonowanie w świecie, który tak samo jak świat rzeczywisty umożliwia zaistnienie podmiotowości moralnej i autentyczne przeżywanie. To, co różni oba światy, to z pewnością rodzaje determinacji jakim podlega podmiot. Cypher woli żyć w świecie, w którym podlega determinacjom narzucanym przez Matrix, niż w świecie realnym, gdzie jego zachowanie determinowane jest przez geny i imperatywy biologiczne.

Słowa kluczowe: wolna wola, determinizm biologiczny, relatywizm, antyrealizm semantyczny, ontologia świata wirtualnego, wartości w świecie wirtualnym.

 

–––––––––

 

Paweł Polak

Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie, Wydział Filozoficzny, Katedra Historii i Filozofii Nauki, ul. Kanonicza 9, 31-002 Kraków.

E-mail: pawel.polak@upjp2.edu.pl

 

MODELOWANIE KOMPUTEROWE W FILOZOFII – UWAGI METODOLOGICZNE

 

STRESZCZENIE

Modelowanie komputerowe odgrywa istotną rolę we współczesnej nauce. Epistemologiczna rola, jaką odgrywają takie modele oraz prowadzone na ich bazie symulacje skłaniają do postawienia pytań o możliwe użycie podobnych metod w filozofii. Pomysły wykorzystania narzędzi matematycznych do sformułowania koncepcji filozoficznych sięgają czasów Barucha Spinozy i Isaaca Newtona. Newtonowska filozofia przyrody stała się przykładem udanego zastosowania matematycznych rozwa- żań do opisu przyrody na poziomie fundamentalnym. Oczywiście podejście Newtona otworzyło zarówno nowe obszary badań w fizyce, jak i stało się źródłem dla nowych rozważań o rzeczywistości fizycznej. Według Michała Hellera niektóre teorie fizyczne można traktować jako specyficzne formalizacje koncepcji filozoficznych. Modelowanie komputerowe w filozofii może być traktowane jako rozszerzenie tej idei, co będę starał się ukazać w niniejszym artykule. Będę również rozważał rolę modelowania komputerowego jako źródła nowych metafor filozoficznych zgodnie z koncepcją technologii definiującej D. J. Boltera. Rozważania te wiodą do konkluzji mówiącej, że w metodologii filozofii zachodzą istotne zmiany. Nowe podejście nie sugeruje odrzucenia bądź zanegowania dotychczasowych metod, a wskazuje raczej nowe narzędzie analityczne filozofii i źródło inspirujących metafor.

Słowa kluczowe: modelowanie komputerowe, metodologia filozofii, technologia definiująca.

 

–––––––––

 

Paweł Stacewicz

Politechnika Warszawska, Wydział Administracji i Nauk Społecznych, adres: plac Politechniki 1, 00- 661 Warszawa.

E-mail: p.stacewicz@ans.pw.edu.pl

 

O ZNACZENIU POJĘĆ INFORMATYCZNYCH DLA FILOZOFII NA PRZYKŁADZIE ROZRÓŻNIENIA MIĘDZY CYFROWOŚCIĄ I ANALOGOWOŚCIĄ

 

STRESZCZENIE

W niniejszej pracy pokazujemy, w jaki sposób formalne pojęcia informatyczne – takie, jak kodowanie, algorytm czy obliczalność – mogą być interpretowane filozoficznie, w tym ontologicznie i epistemologicznie. Interpretacje takie prowadzą do pytań i problemów, których robocze rozwiązania składają się na jakąś formę prefilozoficznego światopoglądu. W pracy kładziemy nacisk na pytania inspirowane informatycznym rozróżnieniem cyfrowości i analogowości, które ma swój matematyczny pierwowzór w matematycznym rozróżnieniu dyskretności i ciągłości. Między innymi są to następujące pytania: 1) czy głęboka struktura fizykalnej rzeczywistości ma charakter cyfrowy, czy analogowy, 2) czy ludzki umysł przypomina bardziej informatyczny system cyfrowy czy analogowy, 3) czy odpowiedź na pytanie drugie daje nam owocny poznawczo wgląd w ograniczenia poznawcze umysłu? Za szczególnie istotną podstawę powyższych pytań uznajemy fakt, że moc obliczeniowa (tj. zakres rozwią- zywalnych problemów) niektórych typów obliczeń analogowych jest większa od mocy obliczeń cyfrowych.

Słowa kluczowe: informacja, cyfrowość, analogowość, moc obliczeniowa, światopogląd informatyczny.

 

–––––––––

 

Sławomir Leciejewski

Wydział Filozoficzny, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, ul. Szamarzewskiego 69 c, Poznań. E-mail: slaaw@amu.edu.pl

 

PROBLEM BIG DATA W NAUKACH EKSPERYMENTALNYCH

 

STRESZCZENIE

W artykule opisuję fenomen big data i jak ma się on do pracy badawczej realizowanej w ramach nauk eksperymentalnych. Poszukuję odpowiedzi na dwa ważne pytania. Czy metody badawcze zaproponowane w ramach paradygmatu big data mają zastosowanie w naukach eksperymentalnych? Czy zastosowanie metod badawczych z paradygmatu big data w konsekwencji prowadzi do nowego rozumienia tego, czym jest nauka?

Słowa kluczowe: big data, nauki eksperymentalne, filozofia nauki, metodologia nauk.

7/2019 (2)

Leszek Kuźnicki

Instytut Biologii Doświadczalnej im. M. Nenckiego PAN.

E-mail: l.kuznicki@nencki.gov.pl

 

CZY I JAK DEFINIOWAĆ ŻYCIE?

 

STRESZCZENIE

Biologia jest nauką o życiu. Określenie to, zwięzłe i najczęściej stosowane, zadowala prawie wszystkich. Zupełnie inaczej ma się sprawa, kiedy pada pytanie „Co to jest życie?”. Wówczas okazuje się, że nie można wskazać ani jednej właściwości, której obecność lub brak jednoznacznie rozdzielałaby „żywe” od „nieżywego”. Autor przedstawia źródła tych trudności a następnie przedstawia własną próbę rozwiązania problemu definicji życia — odwołującą się do idei poziomów organizacji biologicznej. Jego zdaniem, dla scharakteryzowania zjawisk, które są przedmiotem badań biologii powinniśmy posługiwać się nie jednym pojęciem życia (lub żywego organizmu), lecz trzema pojęciami: zorganizowanej materii biologicznej (dla poziomu molekularnego i subkomórkowego), organizmu żywego (dla poziomu osobnika) i życia (dla sfery zjawisk rozgrywających się na płaszczyźnie populacyjno-gatunkowej i biocenotycznej).

Słowa kluczowe: definiowanie życia, organizm żywy, zorganizowana materia biologiczna.

 

–––––––––

 

Krzysztof Chodasewicz

pracował w Zespole Filozofii Przyrody Instytutu Filozofii i Socjologii PAN, ul. Nowy Świat 72, 00-330 Warszawa.

Zmarł w roku 2016.

 

OSOBNIK, ORGANIZM I ŻYCIE

 

STRESZCZENIE

Ten tekst szkicuje związek pomiędzy kategoriami żyjącego osobnika, organizmu oraz życia. Argumentuję, że chociaż te kategorie są związane ze sobą i często traktuje się je jako takie same, powinniśmy od siebie je separować od siebie. Główny argument za oddzieleniem osobnika od życia ma charakter metodologiczny: definicje życia interesują głównie atrobiologów i uczonych zajmujących się definicją powstawania życia, podczas gdy żyjący osobnik jest ważny w, miedzy innymi, standardowej biologii ewolucyjnej i ekologii. Obecnie wśród pojęć żyjącego osobnika obecnie dominują różne formy definicji ewolucyjnej (indywiduum jako jednostka selekcji). Żyjący osobnik rozumiany w taki sposób nie jest identyczny z obiektem strukturalnie ograniczonym i funkcjonalnie zintegrowanym samopodtrzymującym się, zwykle nazywanym organizmem”. Ponadto sukces eksplanacyjny ewolucyjnego pojęcia osobnika implikuje, jak sądzę, przyjęcie pewnej wersji ewolucyjnej definicji życia. W ostatniej części tego artykułu proponuję procesualno-ewolucyjną definicję życia, która wskazuje związek pomiędzy trzema wspomnianymi kategoriami.

Słowa kluczowe: żyjący osobnik, organizm, definicja życia. 

 

–––––––––

 

Adrianna Grabizna

Instytut Psychologii Uniwersytetu Zielonogórskiego, Al. Wojska Polskiego 69, Zielona Góra.

E-mail: a.grabizna@wpps.uz.zgora.pl 

 

JAKA MATKA, TAKA CÓRKA – EVO-DEVO I POJĘCIE ROZSZERZONEGO DZIEDZICZENIA W KONTEKŚCIE PSYCHOLOGII ORAZ MECHANIZMU MIĘDZYPOKOLENIOWEGO PRZEKAZU STYLU PRZYWIĄZANIA I ZDOLNOŚCI DO MENTALIZOWANIA

 

STRESZCZENIE

Ewolucyjna biologia rozwojowa (evo-devo) zaczyna być popularna wśród psychologów, a przez niektórych jest widziana jako „nowa biologia dla psychologii” (Hofer 2014). W szczególności chodzi o koncepcję rozszerzonej dziedziczności (Extended Inheritance), którą się uważa za (neo-)lamarkowską, i zgodnie z którą dziedziczone jest wszystko to, co przyczynia się do utrzymania podobieństwa na przestrzeni pokoleń i do fitness potomstwa – od genów jądrowych, przez ekspresję genów, matczyną opiekę, aż po niszę ekologiczną, kulturową, językową, etc. W artykule analizuję potencjał koncepcji rozszerzonej dziedziczności, biorąc za przykład międzypokoleniowy przekaz stylu przywiązania i zdolności do mentalizowania. Przedstawiam opis mechanizmu neuroendokrynnego tego przekazu. Pokazuję następnie, że a) zjawisko metylacji DNA jest komplementarne w stosunku do mechanizmu neuroendokrynnego, ale nie rewolucyjne, tak jak to zapowiada; b) pojęcie rozszerzonego dziedziczenia miesza trzy kwestie zasadnie rozdzielone przez neodarwinizm: pochodzenia zmienności, losu zmienności i dziedziczenia; c) choć motywacją evo-devo jest sprzeciw wobec rzekomego determinizmu genetycznego neodarwinizmu, to pojęcie transgeneracyjnego dziedziczenia jest deterministyczne (choć to determinizm epigenetyczny).

Słowa kluczowe: evo-devo, rozszerzona dziedziczność, styl przywiązania, metalizowanie, dziedziczenie transgeneracyjne.

 

–––––––––

 

Ewa Joanna Godzińska

Instytut Biologii Doświadczalnej im. M. Nenckiego PAN, ul. Pasteura 3, 02-093 Warszawa.

E-mail: egodzinska@nencki.gov.pl

 

ETOLOGIA I CO DALEJ? NIEKTÓRE FILOZOFICZNE KWESTIE KSZTAŁTUJĄCE BADANIA ZACHOWANIA ZWIERZĄT

 

STRESZCZENIE

Zachowania zwierząt i ich uwarunkowania przyczynowe są przedmiotem zainteresowania licznych nauk behawioralnych. Jedną z najważniejszych klasycznych nauk behawioralnych jest etologia, której przedmiotem jest zarówno opis i kwantyfikacja zachowań, jak i analiza szerokiego spektrum ich uwarunkowań przyczynowych. Etologia kładzie też nacisk na znaczenie porównawczych badań behawioralnych oraz badań prowadzonych w warunkach terenowych. W klasycznej etologii specyficzne wzorce zachowania były ujmowane jako elementy hierarchicznie zorganizowanych systemów ogniskujących się wokół określonych funkcji. Pojęcie instynktu było jednak dalekie od jednoznaczności i współcześnie nie jest już w naukach behawioralnych często stosowane. Wiemy też, że przepływ pomiędzy poziomami organizacji w układzie nerwowym i wszelkich układach ożywionych jest wielokierunkowy. Zakładanie, że procesy rozgrywające się na wyższych poziomach organizacji układów ożywionych można i należy w całości wyjaśniać odwołując się do procesów rozgrywających się na niższych poziomach organizacji staje się więc w znacznym stopniu nieuzasadnione. Redukcjonizm w naukach behawioralnych ma też inne oblicze: tzw. zasady oszczędności myślenia stosowane podczas wyjaśniania obserwowanych zjawisk (brzytwa Ockhama, kanon Lloyda Morgana). Odkąd w metodologii badań naukowych zaczęła obowiązywać zasada falsyfikowalności Karla Poppera, w badaniach behawioralnych odchodzi się jednak od redukcjonistycznego wyjaśniania obserwowanych zjawisk i stosuje się podejście opierające się na doświadczalnym testowaniu kolejnych hipotez, proponujących różne alternatywne wyjaśnienia obserwowanych zjawisk, niekoniecznie najprostsze. Klasyczna etologia była tzw. obiektywistyczną nauką o zachowaniu się: jej zwolennicy nie negowali istnienia u zwierząt zjawisk subiektywnych, jednak odwoływanie się do nich nie było uznawane za wystarczające wyjaśnienie mechanizmów badanych zjawisk. Obecnie możemy jednak stawiać coraz śmielsze hipotezy dotyczące subiektywnych przeżyć zwierząt dzięki rozwojowi zaawansowanych technik neuroobrazowania, takich jak funkcjonalny rezonans magnetyczny (fMRI). Nauki behawioralne stale się rozwijają, a stosowane w nich metody ciągle się doskonalą. Można więc mieć nadzieję, że filozofia i nauki behawioralne jeszcze przez długi czas będą wspólnie wzbogacać naszą wiedzę o czynnikach kształtujących zachowanie zwierząt i człowieka.

Słowa kluczowe: etologia, nauki behawioralne, instynkt, przepływ informacji, redukcjonizm, zasada oszczędności myślenia, falsyfikowalność, procesy subiektywne. 

 

–––––––––

 

Józef Andrzej Stuchliński

Instytut Filozofii UW, ul. Krakowskie Predmieście 3, Warszawa.

E-mail: pelnomocnik@wszechnicapolska.home.pl  

 

O MODELOWANIU FORMALNYM CZYNNIKÓW I MECHANIZMÓW EWOLUCJI

 

STRESZCZENIE

Obok powszechnie znanej odmiany formalnego modelowania zjawisk biologicznych, szczególnie ewolucyjnych, rozwijanej w postaci matematycznej, warto byłoby podjąć także próby modelowania formalnego zjawisk organicznych przy użyciu współczesnej logiki. Dotyczy to w szczególności kolektywnego (w mereologii) lub dystrybutywnego (w teorii mnogości) rozumienia klas lub zbiorów wielu przedmiotów, np. organizmów żywych, ich populacji i gatunków, a także składników organicznych właściwych poszczególnym organizmom (molekuły, komórki, organy). Ujęcie kolektywne odnosiłoby się do stanu owych zbiorów lub klasy, o ile są one warunkowane obiektywnie w samej przyrodzie. Natomiast ujęcie dystrybutywne dotyczyłoby językowo–badawczego przybliżania się wiedzy biologicznej do adekwatnego ujmowania owych zależności przyrodniczych.

Słowa kluczowe: czynniki i mechanizmy ewolucji, modelowanie matematyczne, modelowanie logiczne, klasy i zbiory kolektywne, klasy i zbiory dystrybutywne. 

 

–––––––––

 

Andrzej Gecow

Instytut Filozofii i Socjologii PAN.

E-mail: gecow@op.pl; andrzejgecow@gmail.com  

 

WSPÓŁCZESNY POWRÓT DO LAMARCKA W ZGODZIE Z DARWINEM

 

STRESZCZENIE

Obecnie żywo dyskutuje się „wymiar lamarkowski” i „mechanizmy lamarkowskie” zaznaczając, że są one zgodne z Darwinem, ale wymagają rozszerzenia: Modern Synthesis do Extendent Evolutionary Synthesis. Oba te niefortunnie związane z Lamarckiem terminy rzeczywiście określają grupę zjawisk, której symbolem są sformułowania Jabłonki „niektóre zmiany ewolucyjne powstają nie losowo, lub nawet według instrukcji”. Mechanizmy lamarkowskie prowadzące do tych zmian ewolucyjnych powstały jednak drogą darwinowską znacznie wcześniej. O tym wcześniejszym etapie mówi się zbyt rzadko, a typowe rozumienie lamarkizmu silnie sugeruje jego brak. Termin „lamarkizm” rozumiany był i jest bardzo różnie zarówno w różnym czasie jak i w różnych tradycjach narodowych i ideologicznych, a zazwyczaj obarczony zbyt uproszczonym rozumieniem Lamarcka. Większość kontrowersji w zakresie tych zagadnień wynika ze zbyt malej precyzji wypowiedzi, a ta z niedoceniania: definiowania, specyfikacji założeń i wnioskowania abstrakcyjnego.

Słowa kluczowe: lamarkizm, mechanizmy lamarkowskie, dziedziczenie cech nabytych, Extendent Evolutionary Synthesis. 

 

–––––––––

 

Krzysztof Chodasewicz

 

ŻYCIE I UMYSŁ. DWIE STRONY TEGO SAMEGO ZJAWISKA?

 

STRESZCZENIE

Celem artykułu jest rozważenie możliwych relacji między kategoriami „umysł” i „życie”. Zdaniem niektórych autorów, kategorie te są ściśle ze sobą powiązane lub nawet stanowią dwie strony tego samego zjawiska. Tezę tę poddaję analizie i ocenie w świetle różnorodnych podejść do zagadnienia definiowania życia, w szczególności nurtu metabolicznego (kładącego nacisk na samotworzenie i samopodtrzymywanie się) oraz nurtu ewolucyjnego (który koncentruje uwagę na ewolucji drogą doboru naturalnego). Pierwszy z tych nurtów reprezentuje koncepcja autopoiesis Humberto Maturany i Francisco Vareli, drugi zaś cybernetyczna definicja życia autorstwa B. Korzeniewskiego oraz zaproponowana przez J. H van Haterena modyfikacja darwinowskiej definicji życia. Szczególnie interesująca wydaje się możliwość nawiązania relacji miedzy kategoriami umysłu i życia na gruncie podejścia ewolucyjnego.

Słowa kluczowe: definicje życia, relacja między życiem a umysłem, życie a poznanie, autopoiesis, cybernetyczna definicja życia, darwinowska definicja życia.  

 

–––––––––

 

Aleksander A. Ziemny

Zakład Filozofii Nauki, Instytut Filozofii UAM, ul. Szamarzewskiego 89c, 60-568 Poznań.

E-mail: aleksander.ziemny@amu.edu.pl  

 

O PROBLEMATYCE KONCEPTUALIZACJI POJĘCIA GENU

 

STRESZCZENIE

W tym artykule prowadzona jest wstępna analiza historyczno-problemowa dotycząca konceptualizacji pojęcia genu na gruncie genetyki molekularnej. Punktem wyjścia jest historyczny zarys relacji genetyki klasycznej oraz genetyki molekularnej; wskażę, w jaki sposób bagaż konceptualny genetyki klasycznej wpływał na rozwój pojęcia genu stosowanego w ramach genetyki molekularnej. Następnie zaprezentuję kilka prób uchwycenia w ramach filozofii nauki różnych podejść do zagadnienia pojęcia genu, m. in. sceptycyzmu względem genów oraz koncepcji genu nominalnego. Na bazie tych tropów nakreślę intuicję mówiącą, że koncepcja genu funkcjonująca w ramach genetyki molekularnej powinna być rozpatrywana z punktu widzenia eksperymentalizmu oraz pragmatyzmu. Wydaje się, iż należy pojęcie genu na gruncie genetyki molekularnej konceptualizować możliwie szeroko i w odniesieniu do materiału genetycznego, aby mogło pozostać funkcjonalne.

Słowa kluczowe: filozofia biologii, genetyka, nowy eksperymentalizm. 

 

–––––––––

 

Iwona Olejniczak

Instytut Filozofii UAM, Poznań, ul. Szamarzewskiego 89c.

E-mail: iw.olejniczak@gmail.com  

 

INTENCJONALNE ZACHOWANIA MAŁP CZŁEKOKSZTAŁTNYCH

 

STRESZCZENIE

Przedmiotem rozważań w niniejszym artykule będą intencjonalne zachowania małp człekokształtnych. Poprzez analizę obserwacji terenowych spróbuję odpowiedzieć na pytanie czy zachowania intencjonalne są zachowaniami czysto ludzkimi, czy może występują również w świecie zwierząt. Przedstawię koncepcję Michaela Tomasello, w której dzieli on intencjonalność na kilka poziomów i przyporządkuję zachowania małp do poziomów zaproponowanych przez tego autora.

Słowa kluczowe: intencjonalność, intencjonalność jednostkowa, intencjonalność współdzielona, intencjonalność kolektywna, małpy człekokształtne, szympansy, środowisko naturalne.  

 

–––––––––

 

Leszek Żuk

Instytut Filozofii Uniwersytetu Wrocławskiego.

E-mail: leszuk@vp.pl  

 

KIERUNKOWOŚĆ PROCESÓW EWOLUCJI

 

STRESZCZENIE

Jednym z fundamentalnych problemów w naukach o ewolucji jest kierunek ewolucji na różnych poziomach organizacji materii. Zgodnie z tradycyjnymi interpretacjami teleologicznymi, ewoluujące układy powinny rozwijać się ku stanowi ostatecznemu – celowi. Jednak w większości przypadków taki cel jest nieokreślony; uczeni go nie znają. Jednak mogą oni odkryć ogólna tendencję lub serię zmian w czasie – teleonomię lub kierunkowość opartą głównie na wewnętrznym wzorcu ewoluującego układu, jednak modyfikowaną także przez oddziaływania z zewnątrz. Procesy teleonomiczne są odpowiedzialne za wszystkie procesy ewolucyjne włączając w to przejścia z jednego układu organizacji do innego.

Słowa kluczowe: ewolucja, poziomy organizacji materii, procesy teleonomiczne.  

 

–––––––––

 

Dariusz A. Szkutnik

badacz niezależny

 

W POSZUKIWANIU PRZYCZYN DYNAMICZNEGO ROZWOJU ORGANICZNEGO. UWAGI METODOLOGICZNE

 

STRESZCZENIE

Zamiarem badawczym autora jest naświetlenie problemów związanych z przebiegiem procesów regulacyjnych w rozwoju struktur żywego organizmu. W kontekście tak zakrojonego obszaru badawczego powstaje pytanie o rolę czynników i mechanizmów przyczynowych, rządzących procesami regeneracji i nowotworzenia. Pomimo ogromnej już zdobytej wiedzy w tym zakresie, droga do uruchomienia funkcjonalnej regeneracji niektórych struktur organizmu jest jednak ciągle daleka.

Słowa kluczowe: regeneracja, rozwój, przyczyna, czynniki.

 

–––––––––

 

Alicja Kubica

Instytut Filozofii i Socjologii, Uniwersytet Pedagogiczny im. KEN, ul. Podchorążych 2, 30-084 Kraków.

E-mail: alicewanderer@gmail.com  

 

TYTAN VERSUS ENCELADUS, CZYLI O MNOGOŚCI TEORII BIOGENEZY I ŚWIADOMOŚCI FILOZOFICZNEJ UCZONYCH

 

STRESZCZENIE

Niniejszy tekst powstał na podstawie wywiadów przeprowadzonych z uczonymi Caltechu (Pasadena, USA) w 2018 roku. Rozmowy dotyczyły typów współczesnych teorii biogenezy oraz roli przesłanek filozoficznych w nich przyjmowanych. Badacze odnieśli się także do problematyki popularyzacji nauki. Światopogląd naukowy kształtowany jest bowiem (oraz utrwalany) przez publikacje popularyzatorskie. Odpowiedzieli również na pytania odnoszące się do osobistych przekonań dotyczących początków życia na Ziemi oraz wpływu tychże na pracę ich samych a także grup badawczych, do których należą.

Słowa kluczowe: biogeneza, synteza teoretyczna, popularyzacja wiedzy.  

 

–––––––––

 

Włodzimierz Ługowski

Instytu Filozofii i Socjologii PAN, Nowy Świat 72, 00-330 Warszawa.

E-mail: wlugowsk@fispan.waw.pl  

 

ŻYCIE JAKO NATURALNA WŁASNOŚĆ MATERII. NA TROPIE „SPRAWCÓW” PRZEŁOMU W PRZYRODOZNAWSTWIE HISTORYCZNYM

 

STRESZCZENIE

Praca stanowi przyczynek do zrozumienia filozoficznego wymiaru przełomu, jaki dokonał się w dwudziestowiecznym przyrodoznawstwie historycznym wskutek ekstrapolacji darwinowskiej idei ewolucji na obszar materii nieożywionej i sformułowania na tej podstawie szeregu teorii przedbiologicznej ewolucji chemicznej. Ujawnione zostały skutki, jakie ma nietrafne rozpoznanie filozoficznych podstaw (szeroko rozumianej) nauki o ewolucji: z jednej strony – dla samych uczonych-przyrodników, z drugiej zaś – w znacznie szerszym, światopoglądowym wymiarze ich badań.

Słowa kluczowe: natura życia, przedbiologiczna ewolucja chemiczna, biogeneza, światopogląd.

 

–––––––––

 

Stanisław Czerniak

Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk, 00-330 Warszawa, ul. Nowy Świat 72.

E-mail: stanislaw.l.czerniak@wp.pl  

 

KONCEPCJA KAPITALIZMU AKADEMICKIEGO RICHARDA MÜNCHA. REKONSTRUKCJA I FILOZOFICZNY KOMENTARZ

 

STRESZCZENIE

Autor rekonstruuje w tekście główne wątki koncepcji kapitalizmu akademickiego Richarda Müncha. Odwołując się do takich kategorii jak „uniwersytet audytowy” czy „uniwersytet jako przedsiębiorstwo” niemiecki socjolog przeciwstawia w krytycznym duchu aktualny model zarządzania nauką dawnemu nowożytnemu modelowi pracy badawczej pojmowanej jako „wymiana darów”. W sensie socjo-psychologicznym mamy tu do czynienia ze strukturą komunikacji społecznej, której rodowód sięga takich instytucji społecznych jak potlacz u indiańskich plemion Północnej Ameryki opisywany przez Marcela Maussa. Münch pokazuje podobieństwa pomiędzy tym archaicznym i współczesnym, odnoszącym się do psychospołecznych fundamentów praxis naukowej, modelem wymiany darów i na tym tle rozwija szczegółowo swą koncepcję kapitalizmu naukowego. Konkluzję tych rozważań stanowi krytyczna teza, że nauka posiada własną, niezbywalną autonomię aksjologiczną i wymiar antropologiczny, które ulegają degeneracji w toku kapitalistycznej „kolonizacji” nauki przez systemy władzy państwowej i pieniądza (Münch odwołuje się tu do filozoficznej argumentacji Jürgena Habermasa). Tekst zawiera także liczne refleksje autora poszerzające filozoficzny horyzont analiz Müncha.

Słowa kluczowe: kapitalizm akademicki, uniwersytet audytowy, uniwersytet jako przedsiębiorstwo, potlacz, wymiana darów, prestiż, tożsamość podmiotu, antropologia nauki.

 

–––––––––

 

Małgorzata Czarnocka

Instytut Filozofii i Socjologii PAN, ul. Nowy Świat 72, 00-330 Warszawa.

E-mail: mczarnoc@ifispan.waw.pl  

 

EDMUNDA HUSSERLA IDEA NAUKI I PROJEKT FENOMENOLOGII JAKO NAUKI ŚCISŁEJ

 

STRESZCZENIE

Śledzę wieloletnie zmagania Edmunda Husserla nad wypracowaniem idei nauki. Idea ta miała dla Husserla kardynalne metafilozoficzne znaczenie: służyła do uformowania właściwej filozofii (fenomenologii), tj. takiej, która ma być ścisłą nauką – nową i wyższą jej postacią. Husserlowska idea nauki nie jest dowolnym projektem indywidualnych badaczy, środowisk uczonych, grup, lecz samą istotą nauki — niezmienną, uniwersalną, niepodlegającą przekształceniom wraz ze zmianami społeczno- kulturowymi, ahistoryczną, niezrelatywizowaną do naukowej praxis.

Słowa kluczowe: idea nauki, Edmund Husserl, nauki pozytywne, filozofia jako ścisła nauka, fenomenologia.  

 

–––––––––

 

Tomáš Čanal  

Department of Philosophy and Applied Philosophy, University of Ss. Cyril and Methodius in Trnava, Námestie J. Herdu 2, 917 01 Trnava, Slovakia.  

E-mail: tomas.cana73@gmail.com   

 

ZNAJOMOŚĆ JĘZYKA A RADYKALNY SCEPTYCYZM

 

STRESZCZENIE

Według Kartezjusza, możliwe jest skuteczne zwątpienie we wszystkie aspekty świata zewnętrznego, poza językiem. Według Wittgensteina, zwątpienie w cały świat zewnętrzny z wyjątkiem języka nie jest niczym więcej niż zwątpieniem w świat wewnętrzny włącznie z językiem. Dlaczego? Otóż żaden użytkownik języka nie jest bardziej pewny znaczenia swoich słów, niż pewny jest bytów zewnętrznych, które uważa za niepodważalne (np. że ma dwie ręce i dwie nogi). Bez tego powiązania konstytutywnego, nie byłoby komunikacji sensu definitywnego. Wittgenstein sugeruje, że kiedy autor „Medytacji o pierwszej filozofii” przyjmuje hipotezę „złośliwego demona”, odnosimy tylko wrażenie, jakobyśmy mieli do czynienia z językiem (albo czytali tekst). W istocie mamy do czynienia z symptomami nieco innego zjawiska. Celem tej pracy jest zbadanie Wittgensteinowskiej krytyki możliwości przyjęcia tak radykalnie sceptycznego stanowiska.

Słowa kluczowe: wątpienie kartezjańskie, pewność, Kartezjusz, epistemologia, zły zwodziciel, wiedza, sceptyzm, Wittgenstein.

 

–––––––––

 

Jadwiga Skrzypek-Faluszczak  

Faculty of Sociology and History Institute of Sociology, University of Rzeszów, Aleja Rejtana 16c, 35-959 Rzeszów, Poland.  

E-mail: jadwiga_f@interia.pl   

 

ZRÓDŁA FILOZOFICZNEJ REFLEKSJI. IRRACJONALNOŚĆ RACJONALNOŚCI JAKO PODŁOŻE

 

STRESZCZENIE

Praca ta bierze sobie za cel rekonstrukcję kultury, która przyczyniła się do powstania filozoficznego namysłu. Moim celem jest podkreślenie dwóch ważnych czynników: religii, przenoszącej doświadczenia osobiste oraz wagę pewnych idei zawartych w tej kulturze. Źródła myślenia filozoficznego można dopatrywać się w strukturze polis. Jedynie na jej podstawie mogły powstać idee mądrego człowieka i obywatela jak i religijnie zorientowanej jednostki ludzkiej. Greckie polis przeciera szlak nowego stylu w myśleniu poprzez tworzenie dla obywateli warunków do podążania za ideałem niezależnie od zajmowanej w społeczeństwie pozycji. Wysoka pozycja wiedzy jako moralnej refleksji zespolonej z religijnością pozwala na myślenie według praw logosu. W końcu, doświadczenie oferowane przez kulty misteryjne prowadzi do transformacji własnej egzystencji i powstania innego niż wcześniej sposobu rozpoznawania rzeczywistości. Bez wątpienia, wszystkie elementy powiązane ze strukturą polis wraz z ich wartościami prowadzą do powstania nowego sposobu refleksji w formie filozofii. Można powiedzieć, że filozoficzna obiektywność jest poprzedzona subiektywnością, a korzenie racjonalności sięgają irracjonalności.

Słowa kluczowe: irracjonalność, bóstwo, struktura polis, filozofia, doświadczenie religijne. 

 

–––––––––

 

Marzenna Cyzman

Instytut Literatury Polskiej, UMK Toruń, ul. Fosa Staromiejska 3, 87 – 100 Toruń

E-mail: mcyzman@umk.pl  

 

ZASKAKUJĄCE POJĘĆ WĘDRÓWKI I ZWIĄZKI. O KOLEKTYWIE MYŚLOWYM LUDWIKA FLECKA I WSPÓLNOCIE INTERPRETACYJNEJ STANLEYA FISHA

 

STRESZCZENIE

Celem artykułu jest porównanie kolektywu myślowego i wspólnoty interpretacyjnej, dwu zaskakująco do siebie podobnych pojęć sformułowanych niezależnie przez Ludwika Flecka i Stanleya Fisha. We współczesnym dyskursie oba te pojęcia zwykło się utożsamiać, tymczasem dokładna analiza kontekstów użycia interesujących terminów poświadcza, że odpowiednikiem wspólnoty interpretacyjnej jest zarówno pojęcie kolektywu, jak i stylu myślowego, oba te terminy w rozważaniach Fisha ulegają bowiem kontaminacji. Dokładna repartycja pojęcia wspólnoty interpretacyjnej wydaje się istotna ze względu na częstość jego wykorzystywania w pracach z zakresu interpretacji i poznania literaturoznawczego. W artykule zostają także przedstawione ogólniejsze uwagi na temat funkcjonowania i możliwej genezy tego typu sobowtórów pojęciowych i ich roli w poznaniu naukowym.

Słowa kluczowe: Ludwik Fleck, Stanley Fish, kolektyw myślowy, wspólnota interpretacyjna, sobowtóry pojęciowe.  

Spis treści 7/2019 część 2

FILOZOFIA I NAUKA
Studia filozoficzne i interdyscyplinarne
Tom 7, część 2, 2019

 


Od Redakcji – O CZĘŚCI 2 TOMU 7 CZASOPISMA FILOZOFIA I NAUKA. Studia filozoficzne i interdyscyplinarne 


FILOZOFICZNE PROBLEMY NAUK BIOLOGICZNYCH.

W DZIEWIĘĆDZIESIĄTĄ ROCZNICĘ URODZIN PROFESORA LESZKA KUŹNICKIEGO
Blok tematyczny pod redakcją Włodzimierza Ługowskiego


Włodzimierz ŁugowskiFilozoficzne problemy nauk biologicznych w dziewięćdziesiątą rocznicę urodzin Profesora Leszka Kuźnickiego. Wprowadzenie do bloku 
Leszek KuźnickiCzy i jak definiować życie 
Krzysztof ChodasewiczOsobnik, organizm i życie 
Adrianna GrabiznaJaka matka, taka córka – evo-devo i pojęcie rozszerzonego dziedziczenia w kontekście psychologii oraz mechanizmu międzypokoleniowego przekazu stylu przywiązania i zdolności do mentalizowania 
Ewa Joanna GodzińskaEtologia i co dalej? Niektóre filozoficzne kwestie kształtujące badania zachowania zwierząt 
Józef Andrzej StuchlińskiO modelowaniu formalnym czynników i mechanizmów ewolucji
Andrzej GecowWspółczesny powrót do Lamarcka w zgodzie z Darwinem 
Krzysztof ChodasewiczŻycie i umysł. Dwie strony tego samego zjawiska? 
Aleksander A. ZiemnyO problematyce konceptualizacji pojęcia genu 
Iwona OlejniczakIntencjonalne zachowania małp człekokształtnych 
Leszek ŻukKierunkowość procesów ewolucji 
Dariusz A. SzkutnikW poszukiwaniu przyczyn dynamicznego rozwoju organicznego. Uwagi metodologiczne 
Alicja KubicaTytan versus enceladus, czyli o mnogości teorii biogenezy i świadomości filozoficznej uczonych 
Włodzimierz ŁugowskiŻycie jako naturalna własność materii. Na tropie „sprawców” przełomu w przyrodoznawstwie historycznym 

 

Studia i rozprawy
Stanisław CzerniakKoncepcja kapitalizmu akademickiego Richarda Müncha. Próba rekonstrukcji i filozoficznego komentarza 
Małgorzata CzarnockaEdmunda Husserla idea nauki i projekt fenomenologii jako nauki ścisłej 
Tomáš ČanalKnowledge of Language and a Radical Scepticism 
Jadwiga Skrzypek-FaluszczakSources of Philosophical Reflection. Irrationality of Rationality as a Substrate 
Marzenna CyzmanZaskakujące pojęć wędrówki i związki. O kolektywie myślowym Ludwika Flecka i wspólnocie interpretacyjnej Stanleya Fisha 

7/2019 (1)

Göran Sonesson

Division of Cognitive Semiotics, Lund University, Helgonabacken 12, SE-223 62 Lund, Sweden.
E-mail: goran.sonesson@semiotik.lu.se

 

SEMIOSIS IN HISTORY. THE EMERGENCE OF ALTER-CULTURE

 

ABSTRACT

Following upon Merlin Donald’s claim that human specificity emerges in history, and not exclusively in evolutionary time, it will be suggested that the diversified means of producing semiosis created by human beings account for the spread of empathy and altruism not only beyond the kin group, but to humankind in general. This amounts to treating other cultures as different from us, but still able to enter into communication with us (as an Alter), as opposed to treating these cultures as being part of nature, and thus only susceptible to being communicated about (as an Alius). Starting out from the theory of bio-cultural evolution defended by Peter J. Richerson and Robert Boyd, as well as from the multi-level selection theory of Elliott Sober and David Sloan Wilson, we try to lay bare the way in which semiotic structures play a role for transforming cultural evolution, contrary to biological evolution, into human history. We inquiry into what makes the existence of Alter-culture possible, if, as Sober and Wilson have claimed, armed with game theory, an altruistic society (an Ego-culture in our terms), is only possible in opposition to another group in relation to which group egoism rules (that is, in our terms, an Alius-culture). We will follow Michael Tomasello in arguing for the primacy of games of cooperation, rather than competition, while adding an historical dimension, which serves to explain how such cooperation can be extended beyond the primary group (our Ego-culture). However, we will insist on the importance of multiple semiotic resources for the boot-strapping of empathy and altruism, as well as on the genesis of this process in cultural encounters, as reflected in the spirit of the Enlightenment.

Keywords: Cognition, semiotics, empathy, altruism, bio-cultural coevolution.

 

–––––––––

 

Shekoufeh Mohammadi Shirmahaleh

Instituto de Investigaciones Filológicas, Universidad Nacional Autónoma de México, Circuito Maestro Mario de la Cueva S/N, Ciudad Universitaria, 04510 Coyoacan, CDMX, Mexico.

E-mail: smohammadi@comunidad.unam.mx  

 

PEIRCEAN METAPHOR REEXAMINED: CREATION, FUNCTION AND INTERPRETATION

 

ABSTRACT

The Peircean iconic metaphor takes the concept of metaphor beyond linguistic and literary metaphors and does not even limit it to the “conventional metaphor” of Lakoff and Johnson’s cognitive theory. Given Peirce’s short and somewhat ambiguous definition of the metaphorical icon, a closer study of this category of icons is necessary for a better understanding of a concept that surpasses in many respects the earlier definitions of metaphor. It is also necessary to observe metaphors from the perspective of their creator: a perspective that is not usually adopted in other theories of metaphor, since much of the debates consider only the structure of the metaphor and its function with a focus on its interpretation, and do not discuss how the creator of the metaphor reaches or creates a metaphor. The present article aims at filling the mentioned blanks.

Keywords: Charles Sanders Peirce, iconic metaphor, final interpretation, iconicity.  

 

–––––––––

 

Donna West

Modern Languages Department, State University of New York at Cortland, USA Old Main Building, Room 227-B NY 13045, Cortland, USA.

E-mail: westsimon@twcny.rr.com  

 

SEMIOTIC DETERMINANTS IN EPISODE-BUILDING: BEYOND AUTONOETIC CONSCIOUSNESS

 

ABSTRACT

This account examines how episodes are constructed and measured, and how Peirce’s Index informs and even hastens the advancement of this process—from binding spatial features, to the awareness of participant roles and temporal sequencing. It provides semiotic rationale for how episodes develop from static single pictures (dependent on verbatim memory) to events whose frames reflect a deictic and sequential character—superseding the consciousness inherent in autonoesis. Empirical evidence will trace children’s event memory—first iconic and static, and later characteristic of increasingly more complex interpretants which specify directional and logical relations, and memory sources. The signs which promote episodic thought are indexical in nature, given their largely relational character. They incorporate deictic projections of the self in diverse orientations, entering into different participant slots inherent to the event. Notice of the latter entails the influence of index to apprehend the spatial, participatory, and temporal directionality within and across event frames. This progression requires a rudimentary consciousness of aspectual features (telicity, dynamicity), as well as an appreciation for the events’ purposes/goals. Anticipating how, where, and when events conclude is critical to realizing the event’s purpose/goal, since, according to Bauer 2006: 384, it constitutes the basis upon which episodes are constructed.

Keywords: Episode-building, episodic memory, indexical signs, autonoetic consciousness.  

 

–––––––––

 

Jens Allwood, Elisabeth Ahlsén Jens Allwood

SCCIIL Interdisciplinary Center, Department of Applied IT, University of Gothenburg, Forskningsgången 6, Hus Patricia, Lindholmen, 412 96 Göteborg, Sweden.

E-mail: jens.allwood@ait.gu.se

E-mail: elisabeth.ahlsen@gu.se  

 

DIMENSIONS OF CONTEXT. CLASSIFYING APPROACHES TO THE CONTEXT OF COMMUNICATION

 

ABSTRACT

This paper analyzes the concept of context with a special focus on the context of communication. We suggest two ways of classifying approaches to the context of communication: (i) classifying approaches based on a number of relevant dimensions for analyzing context in social activities, (ii) classifying approaches, based on the dimensions of Peirce’s semiotics. We also discuss the use of collected corpora of language, especially multimodal corpora of spoken interaction, as an aid in studying context. Finally, building on the two ways of classifying approaches to the context of communication, we present our own proposal for how to analyze the main relevant contextual dimensions influencing human interaction and communication

Keywords: Context, approaches to context, dimensions of context, syntactic context, semantic context, pragmatic context, semiotics, representamen, object, interpretant, relevant contexts. 

 

–––––––––

 

Paul A. Wilson, Barbara Lewandowska-Tomaszczyk

Paul A. Wilson — University of Łódz Institute of English Studies Department of English Language and Applied Linguistics, Pomorska 171/173, 90-236 Łódź, Poland.

E-mail: paul.wilson@uni.lodz.pl

Barbara Lewandowska-Tomaszczyk — State University of Applied Sciences in Konin, Department of Research in Language, Literature, and Translation, Przyjaźni 1, 62-510 Konin.

E-mail: blt@konin.edu.pl  

 

COGNITIVE STRUCTURE AND CONCEPTUAL CLUSTERS OF EMOTION TERMS

 

ABSTRACT

The major underlying principle of the present paper is that, in opposition to the viewpoint of emotions as discrete entities, emotions are represented as clusters in conceptual space. The graded structure and fuzzy boundaries inherent in the prototype-periphery nature of these clusters dictate that the meaning of a specific emotion is governed by both inter- and intra-cluster relationships and their interactions. In addition to these relationships and interactions the paper examines both external and internal affects to compare and contrast the FEAR, COMPASSION, LOVE/JOY, and PRIDE clusters in British English and Polish. The three specific methods employed to analyze these are the GRID instrument, an online emotions sorting task, and a corpus-based cognitive linguistic methodology.

Keywords: emotions, conceptual clusters, British English, Polish, fear, compassion, love/joy, pride, GRID, online emotions sorting task, corpus methodology. 

 

–––––––––

 

Elżbieta Magdalena Wąsik

Adam Mickiewicz University, Faculty of English, Department of Older Germanic Languages, Collegium Heliodori Święcicki, ul. Grunwaldzka 6, 60-780 Poznań, Poland.

Email: wasik@wa.amu.edu.pl  

 

EXPOSING THE DIALOGICAL NATURE OF THE LINGUISTIC SELF IN INTERPERSONAL AND INTERSUBJECTIVE RELATIONSHIPS FOR THE PURPOSES OF LANGUAGE-AND-CONSCIOUSNESS-RELATED COMMUNICATION STUDIES

 

ABSTRACT

This paper aims at elaborating the concept of linguistic self with regard to its twofold existence modes, namely as a physical person and as a mental subject, being shaped by external and internal dialogs in interpersonal and intersubjective communication. These dialogical encounters, constantly changing the reality of everyday life, are based, on the one hand, on the observable multitextuality of narratives, and on the other, on the multi-voicedness of opinions. As such, it lays emphasis on the need for a holistic approach to human beings as a psychosomatic unity, taking part in cognition with their minds and bodies, and developing itself both in-and-with the physical and logical domains of their surrounding ecosystems. In view of the private and public character of the self, the author postulates to consider in future studies the achievements of personal and social constructivism.

Keywords: cognition, consciousness, intersubjectivity, language, the dialogical self.  

 

–––––––––

 

Zdzisław Wąsik

Philological School of Higher Education in Wrocław, Department of Linguistic Semiotics and Communicology, ul. Sienkiewicza 32, 50-335 Wrocław.

E-mail: zdzis.wasik@gmail.com  

 

EPISTEMOLOGY AS A SEMIOTIC CARTOGRAPHY OF HUMAN KNOWLEDGE AND COGNITION

 

ABSTRACT

The subject matter of this article constitutes the semiotic mapping of human of knowledge which results from cognition. Departing from the presentation of human subjects as world-model-builders, it places epistemology among the sciences of science and the sciences of man. As such the understanding of epistemology is referred either to a static state of knowledge or to a dynamic acquisition of knowledge by cognizing subjects. The point of arrival, in the conclusive part of a this article, constitutes the substantiation of the two understandings of epistemology, specified, firstly, as a set of investigative perspectives, which the subject of science has at his/her disposal as a knower on the metascientific level, or, secondly, as a psychophysiological endowment of a cognizing subject who possesses the ability of learning and/or knowing a certain kind of information about cognized reality.

Keywords: cartography of ideas, epistemology, knowledge, cognition, semiotics.    

Spis treści 7/2019 część 1

FILOZOFIA I NAUKA
Studia filozoficzne i interdyscyplinarne
Tom 7, część 1, 2019


COGNITIVE SEMIOTICS:
PERSPECTIVES ON THE STUDY OF MEANING-MAKING

Edited by Piotr Konderak


Piotr KonderakIntroduction: Perspectives on the Study of Meaning-Making 


I. Semiotic Perspective
Göran SonessonSemiosis in History. The Emergence of Alter-Culture 
Shekoufeh Mohammadi ShirmahalehPeircean Metaphor Reexamined: Creation, Function and Interpretation 
Donna WestSemiotic Determinants in Episode-Building: Beyond Autonoetic Consciousness 


II. Linguistic Perspective
Jens Allwood, Elisabeth AhlsénDimensions of Context. Classifying Approaches to the Context of Communication 
Paul A. Wilson, Barbara Lewandowska-TomaszczykCognitive Structure and Conceptual Clusters of Emotion Terms 
Elżbieta Magdalena WąsikExposing the Dialogical Nature of the Linguistic Self in Interpersonal and Intersubjective Relationships for the Purposes of Language-and-consciousness-related Communication Studies 


III. Metatheoretical Perspective
Zdzisław Wąsik Epistemology as a Semiotic Cartography of Human Knowledge and Cognition 

6/2018

Ignacy S. Fiut

Akademia Górniczo-Hutnicza, al. Adama Mickiewicza 30, 30–059 Kraków.

E-mail: isf1949@o2.pl; isfiut@agh.edu.pl

 

CZY MOŻLIWY JEST „CZWARTY ŚWIAT” W MODELU EE KARLA R. POPPERA?

 

STRESZCZENIE

W pracy analizowane jest pojęcie trzech światów Karla R. Poppera. Jego argumenty umożliwiają wyróżnienie w tym polu badań świat czwarty – zawierający rozwój i zastosowanie ludzkiej wiedzy. Akceptuję kryteria Popperowskiego podziału, a pewne wątpliwości dotyczące jego koncepcji rozwiewam używając argumenty dotyczące ewolucji i rozwoju tradycyjnych, elektronicznych mediów i Internetu. Te argumenty wskazują na potrzebę powołania czwartego świata. Autor dyskutuje poglądy w kwestii komunikacji M. McLuhana, D. De Kerckhove’a, P. Levinsona, H. Jenkinsa and J. Pleszczyńskiego, które dostarczają zasadnych argumentów na rzecz tej nowej wzbogaconej klasyfikacji.

Słowa kluczowe: trzy światy Karla R. Poppera, czwarty świat, M. McLuhan, D. De Kerckhove, P. Levinson, H. Jenkins, J. Pleszczyński, nowe media komunikacyjne.   

 

–––––––––

 

Stanisław Czerniak

Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk, ul. Nowy Świat 72, 00-330 Warszawa.

E-mail : stanislaw.l.czerniak@wp.pl  

 

JÜRGEN MITTELSTRASS: NAUKI HUMANISTYCZNE W ŚWIETLE IDEI JEDNOŚCI NAUKI

 

STRESZCZENIE

Autor rekonstruuje w tekście główne wątki filozofii nauk humanistycznych Jürgena Mittelstrassa. Niemiecki filozof wychodząc od krytyki tzw. funkcjonalistycznej, dualistycznej koncepcji humanistyki autorstwa J. Rittera-O. Marquarda, staje na stanowisku metodologicznego monizmu zakładającego jedność wszystkich nauk na gruncie uniwersalnych reguł racjonalności. Szuka przy tym symptomów tej jedności zarówno w tendencjach transdyscyplinarnych współczesnej nauki, jak i w pewnych wspólnych założeniach epistemologicznych oraz podobieństwach praktyk badawczych nauk. Autor zwraca uwagę na inspiracje kantowskie Mittelstrassa, który adaptuje interesująco dla potrzeb swej argumentacji kategorię „władzy sądzenia”. W podsumowaniu rozważań pojawiają się obok pozytywnej ogólnej oceny omawianej koncepcji także pewne uwagi krytyczne autora pod jej adresem.

Słowa kluczowe: nauki humanistyczne, funkcje kompensacyjne humanistyki, racjonalność, władza sądzenia, transdyscyplinarność, praktyka badawcza. 

 

–––––––––

 

Małgorzata Czarnocka

Instytut Filozofii i Socjologii PAN, ul. Nowy Świat 72, 00–330 Warszawa.

E-mail: mczarnoc@ifispan.waw.pl  

 

JAK NAUKA JEST UNIWERSALNA?

 

STRESZCZENIE

Badam problem uniwersalności nauki w jej koncepcjach epistemologicznych oraz zsocjologizowanych, a w tych drugich także tezę o antyuniwersalności nauki. Wyróżniam wśród typów uniwersalności nauki epistemiczną oraz kulturowo-społeczną globalną, w tej ostatniej — uniwersalność globalną poziomu bazowego nauki, a ponadto etyczno-aksjologiczną. Pokazuję, że w epistemologii naukę uznaje się za uniwersalną w jej podstawowych aspektach, tj. wiedzy, przedmiotu, podmiotu, wartości poznawczych oraz metody, ponieważ ta cecha jest według metatez epistemologii koniecznym efektem ważności i autonomiczności nauki. Wykazuję też, że ujęcia zsocjologizowane nauki, stojące na stanowisku multikulturalizmu, niewłaściwie traktują naukę jako nieusuwalnie antyuniwersalną, jako dziedzinę związaną tylko z kulturą zachodnią. Proponuję stanowisko uniwersalizmu globalnego poziomu bazowego postulujące, że nauka wyrasta z kulturowej bazy (zawierającej kryteria najsłabszej racjonalności, empiryczności i metodyczności) wspólnej dla wszystkich kultur. Badam ponadto, jak uniwersalność będąca własnością nauki, staje się wartością nauki i jakie znaczenie ma ta własność i zarazem wartość nauki dla ludzkiego świata.

Słowa kluczowe: epistemologia, zsocjologizowane koncepcje nauki, uniwersalność nauki, uniwersalność epistemiczna, uniwersalność globalna, uniwersalność jako wartość.   

 

–––––––––

 

Marek Suwara

Instytut Filozofii UJ, ul. Grodzka 52, 31–044 Kraków.

E-mail: marek.suwara@uj.edu.pl  

 

BIOLOGICZNO-INFORMATYCZNA ANALOGIA W WYJAŚNIANIU ROZWOJU NAUKI I KULTURY

 

STRESZCZENIE

Efektywność posłużenia się analogią w nauce zależy od stopnia adekwatności danej analogii. Teza ta jest poddana sprawdzeniu w kontekście analogii, zarówno biologicznych, jak i informatycznych użytych w teorii memów kulturowych, jako podstawy ewolucyjnego rozwoju nauki, czy szerzej kultury. Uwidoczniony w pracy problem z wyróżnieniem kulturowego odpowiednika biologicznego osobnika ma wpływ na rodzaj ewolucji – darwinowski czy lamarckowski.

Słowa kluczowe: ewolucja, kultura, analogia, mem. 

 

–––––––––

 

Jagna Brudzińska

IFiS PAN, afiliacja: Husserl-Archiv der Universität zu Köln, Albertus-Magnus-Platz, D-50923 Köln, Niemcy.

E-mail: jbrudzinska@gmail.com  

 

FENOMENOLOGIA JAKO TEORIA DOŚWIADCZENIA, A WYZWANIA WSPÓŁCZESNEJ HUMANISTYKI – NOWE PERSPEKTYWY W BADANIACH NAD CZŁOWIEKIEM

 

STRESZCZENIE

Fenomenologia to projekt filozoficzny o ogromnym, przede wszystkim metodologicznym, do dziś niewykorzystanym potencjale. Nie wyczerpuje się on ani w nawiązujących raczej do Heideggera hermeneutykach dwudziestego wieku, ani też w bardziej analitycznie zorientowanych współczesnych badaniach nad językiem. Potencjał ten odkrywamy dziś, kiedy przede wszystkim humanistyka i badania społeczne stoją przed nowymi wyzwaniami, wymagającymi nowej interpretacji ludzkiego doświadczenia. Tu fenomenologia transcendentalna jako teoria doświadczenia z perspektywy przeżyciowej odwołująca się do metody intencjonalno-genetycznej analizy oferuje nowe możliwości badawcze.

Słowa kluczowe: fenomenologia transcendentalna, doświadczenie intencjonalne, perspektywa przeżyciowa, analiza genetyczna, motywacja, proces rozwojowy. 

 

–––––––––

 

Rafał Michalski

Instytut Filozofii UMK, Fosa Staromiejska 1, 87-100 Toruń.

E-mail: metasis@umk.pl  

 

CZY ARNOLD GEHLEN BYŁ NATURALISTYCZNYM REDUKCJONISTĄ?

 

STRESZCZENIE

Artykuł podejmuje polemikę z zarzutem naturalistycznego redukcjonizmu, którym rzekomo obciążona jest antropologia filozoficzna Arnolda Gehlena. W pierwszej części artykułu przeanalizuję zasadność zarzutu o redukcjonizm w kontekście rozważań Gehlena nad naturą człowieka, z kolei przedmiotem drugiej części będzie pojęcie natury jako obiektywnego świata, natomiast część trzecia i czwarta podejmą wątki dotyczące zagadnienia moralności (3) oraz kultury i ludzkiej świadomości (4) pod kątem zarzutu o rzekomy naturalizm jego projektu antropologicznego. Argumentuję, że antropologia Gehlena ma wprawdzie na celu zintegrowanie wyników badań nauk biologicznych i społecznych, jednakże wyprowadza z nich implikacje filozoficzne o takim poziomie ogólności, że wykraczają one poza kompetencje nauk szczegółowych. Ich ustalenia uzyskują w jego koncepcji uniwersalne znaczenie w ramach systemu filozoficznych kategorii opisujących człowieka jako całościowy projekt natury. Gehlen odrzuca wszelkie próby tworzenia ogólnej teorii człowieka na podstawie badań komparatystycznych wyprowadzających własności ludzkiej kondycji ze świata zwierzęcego. Gehlenowska antropobiologia rezygnuje z pojęcia natury człowieka w sensie biologicznym, tzn. jako zestawu ewolucyjnie zdeterminowanych cech morfologicznych, fizjologicznych i behawioralnych, porzuca również obiektywistyczne pojęcie „natury zewnętrznej” jako obszaru ontycznego niezawisłego od zapośredniczeń kulturowych. Język, świadomość, kultura stanowią efekt procesów kompensujących biologiczne deficyty, a jednocześnie reprezentują obszar kompetencji i wartości, które są autonomiczne i autoteliczne, a zatem całkowicie niezależne od biologicznych uwarunkowań.

Słowa kluczowe: Arnold Gehlen, naturalistyczny redukcjonizm, antropologia filozoficzna, kultura, język, moralność, instytucje.   

 

–––––––––

 

Marcin Urbaniak

Uniwersytet Pedagogiczny, Podchorążych 2, 30-084 Kraków.

E-mail: murbaniak78@gmail.com  

 

SPOJRZENIE NA ZDOLNOŚCI HERMENEUTYCZNE CZŁOWIEKA Z PERSPEKTYWY ZOOLOGICZNEJ

 

STRESZCZENIE

Artykuł jest próbą prezentacji poglądów filozoficznych na pochodzenie ludzkiej zdolności interpretacji i rozumienia znaczeń. Autor inspiruje się wynikamy współczesnych nauk biologicznych, kognitywistycznych i psychologicznych, w świetle których można przeciwstawiać się koncepcjom hermeneutycznym, jakie tkwią w nowożytnej tradycji antropocentrycznej. Chciałbym zarysować wyjaśnienie statusu bytowego tzw. kompetencji hermeneutycznych w formie znaturalizowanej, która nie unika płynnego stopniowania struktur czy umiejętności podmiotowych bez popadania w trywialny redukcjonizm. Będę twierdził, że choć pełne ukształtowanie procesów rozumienia pozostaje zarezerwowane dla konkretnych grup spośród gatunku ludzkiego, to można racjonalnie uzasadnić, że u odmiennych gatunków zwierząt i bezpośrednich przodków człowieka mamy już do czynienia z elementami hermeneutycznych kompetencji, które legły u podstawy pojęcia Dasein. Jeżeli zasadniczym problemem książki Konrada Lorenza Odwrotna strona zwierciadła była próba rekonstrukcji historii naturalnej ludzkiego poznania i polemika z tradycją Kanta co do istoty poznania, to niniejsza praca stanowi zalążek refleksji nad naturalną historią ludzkiego rozumienia oraz nad polemiką z antropocentryczną hermeneutyką filozoficzną. Głównym celem pracy jest przyjrzenie się hipotezie, jakoby podmiotowe egzystencjały rozumienia, nastrojenia czy bycia-w-świecie można było ujmować w formie naturalnych adaptacji organizmów ludzkich i pozaludzkich.

Słowa kluczowe: hermeneutyka, rozumienie, interpretacja, ewolucja, sens, symbol.  

 

–––––––––

 

Jarosław Mrozek

Instytut Filozofii, Socjologii i Dziennikarstwa Uniwersytetu Gdańskiego, Jana Bażyńskiego 8, 80-309 Gdańsk

E-mail: filjam@ug.edu.pl   

 

CZY ZMIANA KRYTERIÓW NAUKOWOŚCI WE WSPÓŁCZESNEJ FIZYCE TEORETYCZNEJ?

 

STRESZCZENE

Współczesne teorie fizyczne i kosmologiczne ponownie stawiają przed filozofami i metodologami problem naukowości rozważanych idei. Wiąże się to głównie z kwestią ich empirycznego testowania. Wiemy, że wiele koncepcji współczesnej fizyki teoretycznej takich jak superstruny czy multiwszechświat jak dotąd nie doczekały się ani jednej obserwacji czy eksperymentu, które by je potwierdzały. W tej sytuacji pojawiają się próby osłabienia wymogów metodologicznych nakładanych na teorie, by móc nadal uważać je za naukowe. Wyzwanie, przed którym stają fizycy, filozofowie i metodolodzy polega na próbach określenia możliwej do przeprowadzenia nieempirycznej procedury weryfikacyjnej w przypadku, gdy teorie te postulują istnienie zasadniczo nieobserwowalnych obszarów rzeczywistości.

Słowa kluczowe: kryteria naukowości, fizyka, empiryczne testowanie, nieempiryczna procedura weryfikacyjna.  

 

–––––––––

 

Adam Krawiec, Marek Szydłowski, Paweł Tambor  

Instytut Ekonomii i Zarządzania, Uniwersytet Jagielloński, ul. Łojasiewicza 4, 30–348 Kraków.

E-mail: adam.krawiec@uj.edu.pl

Marek Szydłowski  

Centrum Układów Złożonych, Uniwersytet Jagielloński, Obserwatorium Astronomiczne, ul. Orla 171, 30–244 Kraków.

E-mail: marek.szydlowski@uj.edu.pl

Paweł Tambor  

Wydział Teologii, Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II, Al. Racławickie 14, Kolegium Jana Pawła II, skr. poczt. 129, 20-950 Lublin.

E-mail: pawel.tambor@kul.lublin.pl  

 

SWOISTOŚĆ ONTOLOGICZNA I EPISTEMOLOGICZNA KOSMOLOGII JAKO NAUKI O WSZECHŚWIECIE

 

STRESZCZENIE

W pracy charakteryzujemy swoistość, tj. wyjątkowość kosmologii współczesnej rozumianej jako fizyka Wszechświata. Swoistość ta przejawia się w stosunku do samego przedmiotu badań oraz w stosunku do sposobów zdobywania wiedzy o Wszechświecie, w tym także metod stosowanych do rozwiązywania problemów. Twierdzimy, że kosmologia jest odmienna od standardowej praktyki badawczej fizyki współczesnej (odmienność metodologiczna). Odmienność przedmiotowometodologiczna współczesnej kosmologii jest źródłem kontrowersyjności kosmologii (twierdzi tak Helge Kragh (1996)). W pracy wskazujemy brak uzasadnienia takiej jej oceny. Odmienność przedmiotowo-metodologiczna kosmologii nie jest dla nas kontrowersyjna. Identyfikujemy tę odmienność między innymi ze swoistością predykcji (asymetria między retrognozą a prognozą), temporalnością kosmologii związanej z rozwojem technik obserwacyjnych, problemem horyzontu oraz specyfiką problemu warunków początkowych. Wskazujemy na niedookreśloność modelu czasoprzestrzennego w kosmologii w dwóch aspektach: a) problemu warunków początkowych dla ewolucji Wszechświata oraz b) problemu topologicznej niedookreśloności modelu geometrycznego czasoprzestrzeni.

Słowa kluczowe: swoistość kosmologii, kontrowersyjność kosmologii, odmienność przedmiotowo-metodologiczna kosmologii, ewolucja Wszechświata, topologiczna niedookreśloność modelu geometrycznego czasoprzestrzeni.  

 

–––––––––

 

Marek Gurba

Institute of Philosophy, Jagiellonian University, Grodzka 52, Kraków.

E-mail: marek.gurba@doctoral.uj.edu.pl  

 

ON NICHOLAS RESCHER’S ORIENTATIONAL PLURALISM IN METAPHILOSOPHY

 

ABSTRACT

The article discusses Nicholas Rescher’s metaphilosophical view of orientational pluralism. In his essay Philosophical Disagreement: An Essay towards Orientational Pluralism in Metaphilosophy Rescher explains a substantial difference between philosophy and science—namely, that philosophers—differently than scientists— continuously propose and undermine various solutions to the same old problems. In philosophy it is difficult to find any consensus or convergence of theories. According to Rescher, this pluralism of theoretical positions is caused by holding by philosophers different sets and hierarchies of cognitive values, i.e. methodological orientations. These orientations are chosen in virtue of some practical postulates, they are of axiological, normative, but not strictly theoretical character. Different methodological orientations yield different evaluations of philosophical theses and arguments. This article shows that Rescher’s account does not determine clearly acceptable cognitive values. If there are no clear criteria of evaluation of methodological orientations, then the described view seems to be identical to relativism adopting the everything goes rule. In addition, accepting orientational pluralism it is hard to avoid the conclusion that discussions between various philosophical schools are futile or can be reduced to non-rational persuasion.

Keywords: metaphilosophy, Nicholas Rescher, relativism, methodology of philosophy, orientational pluralism.  

 

–––––––––

 

Karolina Owczarek

Instytut Filozofii Uniwersytetu Warszawskiego, Krakowskie Przedmieście 3, 00-001 Warszawa.

E-mail: karolina.m.owczarek@gmail.com  

 

ROZWAŻANIA O FILOZOFII UMYSŁU NA PODSTAWIE DIALOGÓW STANISŁAWA LEMA

 

STRESZCZENIE

W dotychczasowej recepcji Dialogów Stanisława Lema przyjmuje się, że cała moc argumentacyjna skoncentrowana jest na dialogu ostatnim, w którym pisarz — używając terminologii z zakresu cybernetyki — poddaje krytyce ustrój centralnie sterowany. Autorka podejmuje polemikę z przyjętą opinią i wskazuje na inne zadanie, które postawił przed sobą Lem: czy możliwe jest, a jeśli tak, to pod jakimi warunkami, przeszczepienie ludzkiej świadomości na elektromózg? Tym tropem podąża autorka w niniejszym artykule, analizując warunki konieczne i wystarczające do przeprowadzenia transferu świadomości na nośnik niebiologiczny. Przedstawia też stanowisko Lema w odniesieniu do teorii tożsamości osobowej, koncepcji świadomości czy roli, jaką przypisuje on technologii.

Słowa kluczowe: Stanisław Lem, elektromózg, świadomość, transfer świadomości.  

 

–––––––––

 

Andrzej Bronk, Monika Walczak

Andrzej Bronk 

Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II, Aleje Racławickie 14, 20-950 Lublin.

E-mail: bronk@kul.lublin.pl

Monika Walczak

Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II, Aleje Racławickie 14, 20-950 Lublin.

E-mail: aktor@kul.pl  

 

STANISŁAWA KAMIŃSKIEGO OPCJE METODOLOGICZNE

 

STRESZCZENIE

Stanisław Kamiński (1919–1986) był filozofem, filozofem nauki i historykiem nauki. Całe jego życie zawodowe od 1949 roku związane było z Wydziałem Filozofii Chrześcijańskiej Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Do głównych dziedzin zainteresowań Kamińskiego należały ogólna i szczegółowa metodologia nauk, metodologia filozofii, historia nauki i logiki oraz semiotyka m. in. średniowieczna. Podkreślając specyfikę klasycznego sposobu uprawiania filozofii jako poznania autonomicznego w stosunku do nauk empirycznych i teologii, pewnego i najogólniejszego, badał zastosowania logiki do filozofii oraz podał metodologiczną charakterystykę niektórych dyscyplin filozoficznych (metafizyki ogólnej, antropologii filozoficznej, etyki, filozofii religii, filozofii dziejów). Charakterystyczny dla podejścia Kamińskiego był osobliwy historyzm (indukcja doksograficzna), polegający na nawiązywaniu do dziedzictwa przeszłości, by szukać w nim inspiracji i kontekstu rozumienia dla własnych problemów. Nawiązywał bezpośrednio do dwu głównie tradycji filozoficznych: klasycznej (arystotelesowsko-tomistycznej) oraz analitycznej, zarówno w wydaniu scholastyki, jak i szkoły lwowsko-warszawskiej. Pierwszej – realistycznej teorii bytu i poznania, ale także historii filozofii – zawdzięczał swe filozoficzne i historyczne, drugiej – logiczne i metodologiczne zainteresowania nauką. Przyjmował, że jednym z głównych zadań refleksji metodologicznej jest badanie (na ogół niejawnych) założeń filozoficznych i metodologicznych, na których opiera się metoda naukowa, oraz krytyka prób skrajnie ideologicznego wykorzystywania nauki do celów nienaukowych. Był przekonany o potrzebie i zasadności uprawiania różnych typów badań nad nauką. Sprzyja to rozumieniu znaczenia i miejsca nauki w kulturze, teoretycznemu wyjaśnieniu natury i podstaw wiedzy naukowej, poznawczych roszczeń nauki, pokazaniu integrującej roli refleksji metodologicznej dla unifikacji specjalistycznych dyscyplin i współpracy między naukowcami, jak również podkreśleniu praktycznej ważności świadomości metodologicznej dla poszczególnych nauk a także filozofii, dla której jest ona przeważnie jedynym narzędziem samokontroli. Podkreślał, że badanie natury nauki winno uwzględnić wszystkie jej aspekty: logiczno- metodologiczny, humanistyczny i filozoficzny. Główna jednak rola przypada podejściu filozoficznemu (epistemologicznemu). Kamiński odróżniał trzy podstawowe typy nauk o nauce: humanistyczne (historia, socjologia, psychologia, ekonomia i polityka nauki), filozoficzne (ontologia, epistemologia, wąsko pojęta filozofia nauki i filozofia kultury) oraz formalne (logika języka naukowego, logika formalna, teoria rozumowań stosowanych w nauce oraz metodologia nauki). Kamiński interesował się głównie naturą nauki (obejmującą przedmiot, cele, metodę, strukturę i genezę), tj. tym, co w dziejach nauki niezmienne. Pojmował naukę jako epistéme (średniowieczną scientiae) oraz utożsamiał racjonalność wiedzy naukowej z jej metodycznością i szeroko pojmowaną logicznością. Mimo dostrzegania wielu ograniczeń wiedzy racjonalnej, nauka pozostawała dla niego wzorem poznania racjonalnego. Był przekonany, iż celem szeroko pojętego poznania naukowego jest wiedza prawdziwa, a w filozofii — nadto konieczna. Uważał, że „cała logika współczesna stanowi dyscyplinę filozoficzną w szerokim tego ostatniego słowa znaczeniu” i to „ze względu na swój ogólny i spekulatywny (a wedle niektórych również apodyktyczny) charakter oraz stosunkowo maksymalne wykorzystanie jej rezultatów”.

Słowa kluczowe: definicja nauki, etyka nauki, filozofia, filozofia nauki, metoda naukowa, metodologia, nauka, nauki przyrodnicze i humanistyczne, racjonalność nauki, Stanisław Kamiński, teologia, teoria nauki, typologia nauk.  

 

–––––––––

 

Józef Dębowski

Instytut Filozofii, Wydział Humanistyczny Uniwersytetu Warmińsko- Mazurskiego w Olsztynie, ul. Obitza 1, 10-725 Olsztyn.

E-mail: jozef.debowski@uwm.edu.pl  

 

SPÓR O NAUKOWOŚĆ FILOZOFII. O ZDZISŁAWA CACKOWSKIEGO DYSKUSJI Z FENOMENOLOGIĄ

 

STRESZCZENIE

W artykule dokonuję rekonstrukcji i krytycznie omawiam (analizuję) podstawowe zręby Zdzisława Cackowskiego sposobu rozumienia filozofii i nauki. Podkreślam, iż według Cackowskiego filozofia jest nauką (i to nauką nomotetyczną), choć zarazem jest to nauka ze wszystkich najogólniejsza. Filozofia bowiem, podobnie jak nauki szczegółowe, spełnia wszystkie najważniejsze, tak jak je określa Cackowski, warunki i kryteria naukowości. Filozofia ponadto, podobnie jak każda inna nauka, prócz funkcji poznawczej, pełni również istotne funkcje praktyczne, w szczególności światopoglądowo-ideologiczne. Natomiast specyfika (swoistość) filozofii wynika z jej aspiracji uniwersalistycznych i według Cackowskiego polega na bezprecedensowo wysokim (najwyższym) stopniu ogólności odkrywanych przez nią prawidłowości — prawidłowości dotyczących obiektywnie istniejącej rzeczywistości i jej poznania. O specyfice filozofii przesądza zdaniem Cackowskiego również to, że usiłuje ona zgłębić naturę jakościowych skoków pomiędzy podstawowymi segmentami świata realnego, np. pomiędzy obiektami kwantowymi i korpuskularnymi, przyrodą nieorganiczną i organiczną, procesami neuronalnymi i umysłowymi itp. By jednak nie oderwać się od rzeczywistości, zdaniem Cackowskiego, filozoficzne syntezy każdorazowo winny być zakotwiczone w wyspecjalizowanych badaniach nauk szczegółowych, w konkretnych wynikach tych badań oraz w szeroko pojętej praktyce naukowej i społecznej, czyli w sferze praxis. Sposób rozumienia filozofii przez Cackowskiego czyni ją zatem, z jednej strony, zasadniczo zbieżną z pozytywistyczną, scjentystyczną i marksistowską koncepcją filozofii, z drugiej zaś strony — sytuuje ją w wyraźnej opozycji do fenomenologicznej jej koncepcji. Zastrzeżenia i sprzeciw Cackowskiego wobec fenomenologicznego projektu badań filozoficznych były w jego twórczości względnie stałe (z biegiem lat zmieniały się tylko nieznacznie) i z reguły dotyczyły: (1) zakresu i sensu ich autonomii wobec nauk szczegółowych, (2) zasady bezzałożeniowości (i to bez względu na stopień jej radykalizmu), (3) Husserlowskiej „zasady wszelkich zasad” jako głównego metodologicznego principium, (4) fenomenologicznej koncepcji bezpośredniego doświadczenia, (5) możliwości i zakresu poznania ejdetycznego, (6) idei transcendentalizmu i koncepcji czystej świadomości oraz (7) zasadniczej postawy fundamentalistycznej, motywowanej zarówno wątkami kartezjańskimi, jak i, zdaniem Cackowskiego, całkowicie irracjonalną tęsknotą do odkrycia absolutu metafizycznego i epistemologicznego.

Słowa kluczowe: filozofia, nauka, nauki szczegółowe, fenomenologia, filozofia marksistowska, epistemologia, rzeczywistość, działanie, poznawanie, wiedza, empiryzm, indukcjonizm, pozytywizm, scjentyzm, praksizm, bezzałożeniowość (Voraussetzungslosigkeit, Vorurteilslosigkeit), „zasada bezzałożeniowości” (das Prinzip der Voraussetzungslosigkeit), transcendentalizm, ejdetyzm, bezpośrednie doświadczenie. 

 

–––––––––

 

Anna Michalska

Instytut Filozofii i Socjologii PAN, ul. Nowy Świat, 00-330 Warszawa.

E-mail: michalskanna@gmail.com  

 

STEFANA AMSTERDAMSKIEGO POJĘCIE IDEAŁU WIEDZY NAUKOWEJ: W STRONĘ NOWEJ KONCEPCJI PODMIOTU NAUKI

 

STRESZCZENIE

Koncepcja ideałów nauki była wkładem Stefana Amsterdamskiego do sporu na temat racjonalności naukowej. Przyjmując, iż metoda naukowa nie jest zjawiskiem ponadhistorycznym i że towarzyszą jej silne presupozycje normatywne, Amsterdamski staje po stronie Kuhna w jego dyskusji z Popperem oraz jego kontynuatorami i poplecznikami. W istotnym sensie Amsterdamski jest jednak Popperystą, jego intencją jest bowiem rozszerzenie zasięgu krytycznej dyskusji poprzez odniesienie analiz krytycznych do czegoś, co określa on nowożytnym ideałem nauki. Prace Amsterdamskiego, zwłaszcza omawiana w artykule monografia Między historią a metodą, są jednocześnie próbą zabezpieczenia statusu filozofii nauki jako instancji normatywnej w stosunku do ideałów nauki. Artykuł stanowi rekonstrukcję koncepcji Amsterdamskiego i zawiera analizę krytyczną relacji między celami, jakie Amsterdamski sobie stawiał, oraz metodami ich realizacji. Wskazuję na elementy, które wydają mi się w koncepcji ideałów nauki najbardziej problematyczne, sugerując alternatywne sformułowania podnoszonych przez Amsterdamskiego problemów. Wykazuję, iż koncepcja Amsterdamskiego upoważnia do podjęcia próby opracowania nowej koncepcji podmiotu nauki, która to koncepcja mogłaby dostarczyć odpowiednich wskazówek do krytyki nowożytnego ideału nauki.

Słowa kluczowe: ideały nauki, racjonalność naukowa, historia nauki, Stefan Amsterdamski, podmiot nauki. 

 

–––––––––

 

Mariola Kuszyk-Bytniewska

IF WFiS UMCS w Lublinie, Plac Marii Skłodowskiej-Curie 4, 20–031 Lublin.

E-mail: mkuszyk@poczta.umcs.lublin.pl  

 

FLORIAN ZNANIECKI O NAUCE. PERSPEKTYWA ONTO-EPISTEMOLOGICZNA

 

STRESZCZENIE

Floriana Znanieckiego rozumienie nauk społecznych możemy wpisać w szerszy projekt filozoficzny, który nazywam onto-epistemologią społeczną. Główny cel artykułu to rekonstrukcja filozofii Znanieckiego jako wysiłku badawczego nakierowanego na zbudowanie podstawy nauk społecznych w sensie zakładanym przez XIX-wieczny fundamentalizm, to jest jako poszukiwane podstaw uprawomocnienia nauk. Choć cel ten nie był oryginalny to oryginalne i owocne były środki i sposoby ich stosowania w podejściu Znanieckiego. Onto-epistemologiczne podejście Znanieckiego unika Kartezjańskich i Kantowskich dualizmów, a przede wszystkim unika mono-subiektywnego rozumienia podmiotu. Stopniowanie realności w odniesieniu do przedmiotu nauk społecznych, obiektywność jako przynależność do wielu systemów przedmiotowych to podstawowe wynalazki Znanieckiego dokonane na tej drodze. Główna przesłanka onto-epistemologii może być wyrażona następująco: Ludzkie „poznaję” czy „wiem” jest ufundowane w ludzkim (społecznym) „jestem”, a to z kolei istnienie zawiera niezbywalny moment epistemiczny.

Słowa klucze: Znaniecki, onto-epistemologia, nauka, nauki społeczne. 

 

–––––––––

 

Grzegorz Pyszczek

Akademia Pedagogiki Specjalnej w Warszawie Wydział Stosowanych Nauk Społecznych, Ul. Szczęśliwicka 40, 02–353 Warszawa.

E-mail: gpyszczek@poczta.onet.pl  

 

SPOŁECZNA ROLA MĘDRCA. WOKÓŁ KONCEPCJI FLORIANA ZNANIECKIEGO

 

STRESZCZENIE

Artykuł dotyczy omawianego przez Floriana Znanieckiego zagadnienia społecznej roli mędrca. W części pierwszej przedstawione jest koncepcja społecznej roli mędrca na tle innych społecznych ról uczonych. W części drugiej ujęcie Znanieckiego jest konfrontowane z współczesnymi realiami społecznymi i naukowymi.

Słowa kluczowe: Florian Znaniecki, mędrzec, role społeczne. 

 

–––––––––

 

Marta Błaszczyńska

Szkoła Nauk Społecznych, przy Instytucie Filozofii i Socjologii PAN, ul. Nowy Świat 72, 00–330 Warszawa.

E-mail: marta.blaszczynska@hotmail.co.uk  

 

CZŁOWIEK I ANTROPOLOGIA FILOZOFICZNA ARNOLDA GEHLENA A PYTANIA WSPÓŁCZESNYCH CZYTELNIKÓW

 

STRESZCZENIE

W artykule rozpatruję kluczowe elementy koncepcji człowieka przedstawionej w dziele Człowiek. Jego natura i stanowisko w świecie Arnolda Gehlena. Analizuję próbę ujęcia człowieka jako całości oraz definicję ludzkości jako gatunku „naznaczonego brakiem”, który musi kompensować swe „prymitywne” cechy poprzez działanie. Pokrótce przedstawiam pytania i trudności, z którymi zmagać może się czytelnik poznający model człowieka Gehlena oraz wypracowaną i głoszoną przez niego wizję antropologii filozoficznej, jej zadań oraz metodologii.

Słowa kluczowe: Arnold Gehlen, antropologia filozoficzna, filozofia niemiecka, natura człowieka. 

 

–––––––––

 

Grzegorz Smoliński

Instytut Socjologii, Uniwersytet Wrocławski, Koszarowa 3, 52–007 Wrocław afiliacja.

E-mail: grzegorz.smolinski@uwr.edu.pl  

 

NAUKA I JEJ KRYTYKA: KONTEKST TEORII AKTORA-SIECI

 

STRESZCZENIE

Artykuł wychodzi od rozważań zaprezentowanych przez Małgorzatę Czarnocką w O krytyce nauki (Czarnocka 2017) po to, aby przyjrzeć się potencjałowi krytycznemu dualizmu ideał nauki/praktyka nauki. Przedstawione w kontekście, a następnie zestawione zostaje to z Teorią Aktora-Sieci, która z jednej strony w swoich tezach o nauce zbliża się do obrazu krytykowanego przez Czarnocką, ale z drugiej zachowuje podobny potencjał krytyczny. Dzieje się tak, mimo że teoria ta programowo odrzuca dualizm. Prezentowane rozważania koncentrują się wobec tego na tym, aby wyznaczyć punkty wspólne i różnice między podejściem dualistycznym i niedualistycznym w kontekście artykułu Czarnockiej.

Słowa kluczowe: krytyka nauki, Teoria Aktora-Sieci, dualizm.

Spis treści 6/2018

FILOZOFIA I NAUKA
Studia filozoficzne i interdyscyplinarne
Tom 6, 2018


Od RedakcjiO VI tomie czasopisma FILOZOFIA I NAUKA. Studia filozoficzne i interdyscyplinarne 


I. Studia i rozprawy
Ignacy S. FiutCzy możliwy jest „czwarty świat” w modelu EE Karla R. Poppera? 
Stanisław CzerniakJürgen Mittelstrass: nauki humanistyczne w świetle idei jedności nauki 
Małgorzata CzarnockaJak nauka jest uniwersalna? 
Marek SuwaraBiologiczno-informatyczna analogia w wyjaśnianiu rozwoju nauki i kultury 
Jagna BrudzińskaFenomenologia jako teoria doświadczenia a wyzwania współczesnej humanistyki – nowe perspektywy w badaniach nad człowiekiem 
Rafał MichalskiCzy Arnold Gehlen był naturalistycznym redukcjonistą? 
Marcin UrbaniakSpojrzenie na zdolności hermeneutyczne człowieka z perspektywy zoologicznej 
Jarosław MrozekCzy zmiana kryteriów naukowości we współczesnej fizyce teoretycznej? 
Adam Krawiec, Marek Szydłowski, Paweł TamborSwoistość ontologiczna i epistemologiczna kosmologii jako nauki o wszechświecie 
Marek GurbaOn Nicholas Rescher’s Orientational Pluralism in Metaphilosophy 
Karolina OwczarekRozważania o filozofii umysłu na podstawie Dialogów Stanisława Lema 


POLSCY MYŚLICIELE O NAUCE
Blok tematyczny pod redakcją Marioli Kuszyk-Bytniewskiej


Mariola Kuszyk-BytniewskaPolscy myśliciele o nauce 
Andrzej Bronk, Monika WalczakStanisława Kamińskiego opcje metodologiczne 
Józef DębowskiSpór o naukowość filozofii. O Zdzisława Cackowskiego dyskusji z fenomenologią 

Anna MichalskaStefana Amsterdamskiego pojęcie ideału wiedzy naukowej: w stronę nowej koncepcji podmiotu nauki 
Mariola Kuszyk-BytniewskaFlorian Znaniecki o nauce. Perspektywa ontoepistemologiczna 
Grzegorz PyszczekSpołeczna rola mędrca. Wokół koncepcji Floriana Znanieckiego 


II. Polemiki i dyskusje
Marta BłaszczyńskaCzłowiek i antropologia filozoficzna Arnolda Gehlena a pytania współczesnych czytelników 
Grzegorz SmolińskiNauka i jej krytyka: kontekst teorii aktora-sieci